Her cinsten bilgiler kümesinin dayandığı bir deneyim alanı vardır. Deneyimler tek biçimli değildir. Hayatımızda bütün detayların oluşturduğu renklilik tıpkı vakitte deneyimlerimizin çeşitliliğini gösterir. Fizik, kimya üzere bilimlerle uğraşanların deneyim alanlarıyla dindarlık idrakinin, bir kelamcının yahut bir mutasavvıfın deneyim alanı birbirinden çok farklıdır. Veya bir müzisyenin, bir psikoloğun, bir tabibin deneyim alanları farklıdır. Bilimlerden örnek verdim fakat kelamını ettiğim durum yalnızca bilimlere mahsus değil. Sahip olduğumuz maharetlerin, ustalıkların mesela bir ayakkabı tamircisinin, bir çiftçinin, bir arı yetiştiricisinin veya bir balıkçının deneyim alanları farklıdır.
Bilgiler, ilgili olduğu deneyim alanından beslenir, gelişir, dönüşüme uğrayabilir. Ancak en kıymetlisi, bilginin sınanmasını sağlayan, münasebetiyle da bilgiye inancı tesis eden şey, onun dayandığı deneyimdir. Deneyim alanından kopmak veya deneyim alanını daraltmak, ilgili bilgiler kümesinin vakitle fonksiyonunu yitirmesine, değersizleşmesine, anlamsızlaşmasına yol açar. Zira bilgileri tabir eden sözcüklerin manaları ile insani deneyim ortasında bağ kurulamaz hale gelir. Varlıkla bağı kurulamayan mana ve ona delalet eden sözcük, aslında bilinmiyor ve anlaşılmıyor demektir. Yani ortada geçersiz bir hikmet vardır. Düzmece hikmet ise zulme yol açar.
Sözü şuraya getireceğim: Özelde ilahiyat çalışmalarının genelde çağdaş İslam kanısının deneyim alanı nedir? Yani ilahiyat bilimleri ve çağdaş İslam niyeti kapsamında mütalaa edilen çalışmalar hangi alandan beslenmekte ve hangi alanı açıklamaktadır? Aslında birinci bakışta iki durum açıkça görülmektedir.
Birincisi, ilahiyat bilimlerinin deneyim alanının kıymetli ölçüde tarihî gereçlere dönüşmesidir. İlahiyatçılık mesleği hiç olmaması gerektiği kadar tarihçilik haline gelmiş durumdadır. Yanlış anlaşılmasın, ilahiyat alanları fizik, kimya ve matematik üzere alanlardan farklıdır. Deneyim alanlarını anlamak, yorumlamak ve pahalandırmak için tarihi derinliğe gereksinim duyar. Bu da tarihi malzemelerin deneyimin bir kesimi haline gelmesini gerektirir. Mesela bir fıkıh hocası, geçmişte yaşamış fakihlerin ne düşündüğünü bilmeden rastgele bir araştırma ve kıymetlendirme yapamaz. Birebir durum, tefsir, kelam ve tasavvuf üzere alanlar için de geçerlidir. Yeniden ideoloji çalışmaları zarurî olarak geçmişteki filozofların görüşlerini kavramayı, fikirlerin tarihini araştırmayı gerektirir. Ama geçmişte söylenenler, geçmişte yaşayanlar ile şimdide yaşayanların ortak deneyim alanını açıklayan, yorumlayan ve pahalandıran görüşler olarak araştırmanın bir modülü haline gelebilir. Maalesef bu istikrar şimdi kurulamadı.
İkincisi, “İslam düşüncesi” tabirindeki İslam sözünün manasının ziyadesiyle daraltılmış olmasıdır. Bu tabirdeki “İslam” sözü hem bir din olarak hem de bir medeniyet olarak İslam’ı anlatır. Bilhassa de medeniyet manası daha besbellidir, çünkü geçmişteki manaya, yorumlama ve kıymetlendirme çeşitliliklerini söz eder. Ancak bu söz, yalnızca geçmiş kelam konusu olduğunda bir farklılıklar yelpazesini söz etmektedir. Sözün kapsamı günümüzde o kadar daraltılmıştır ki Müslümanların çeşitli alanlardaki deneyim ve tefekkürlerinin çok az bir kısmı “İslam” ismi altında ele alınabilmektedir. Hatta problemleri fark etme ve çözme kabiliyeti bakımından çağdaş İslam fikri alanında konuşulanların değerli bir kısmı zikre dahi değmeyebilir. Bunu anlamak için hadisleri ayıklama projelerine, İslam siyaset kanısı ismi altında yapılan rejim tartışmalarına, Kurân İslam’ı tartışmalarına bakmak dahi kafidir. Hasebiyle İslam fikri alanı da kıymetli ölçüde Müslüman dünyanın deneyimlerinden kopuk ilerlemektedir.
Bu iki durum, özelde ilahiyat bilimleri genelde İslam niyeti alanında yapılan çalışmaların sorun tespit etme ve çözme kabiliyetlerini köreltiyor. Halbuki klasik dünyadan esaslı kopuşların olduğu yeni devirdeyiz. Araştırma alanlarının, soruların, problemlerin, bilgi kümeleri ortasındaki münasebetlerin yine tanımlanmasına muhtaçlığımız var. Kuşkusuz bu, geçmişi derinlemesine kavramadan ulaşılabilir bir maksat değildir. Ama deneyim alanını geçmişle sınırlamak veyahut kendi deneyimlerimizin yorumunu askıya almak, geçmişi bir imkân olmaktan çıkarıp ayak bağına dönüştürür.
Bu yazının direkt konusu olmadığı için girmiyorum lakin aykırısından bir durum, ilahiyat dışındaki alanlar için de geçerli. Yalnızca şu kadarına işaret edeyim: Bir din ve medeniyet olarak İslam’ın deneyimini yani kendi tarihî mirasımızı dikkate almayan ve hafızamızı yok sayan bir üniversite yapılanması var Türkiye’de. Onca bilim insanı çalışmasına ve çok değerli beşerler yetişmesine karşın bir türlü istek edilen noktaya varamıyoruz. Bu ise öz şuurumuzu örseliyor ve çağdaş dünyanın birikimiyle bağlantımızı hastalıklı hale getiriyor. Maalesef bu durum da aklı, deneyimden koparmanın öbür bir yoludur.
