Son yıllarda, dünya genelinde başşehir taşıma kararı alan ülkelerin sayısı süratle artıyor. Klâsik olarak siyasi ve idari sebeplerle alınan bu kararlar, günümüzde nüfus artışı, çevresel problemler ve ekonomik gereklilikler üzere daha karmaşık münasebetlere dayanıyor.
İran da bu değişim sürecine katılan son ülkelerden biri oldu. Hükümet Sözcüsü Fatma Muhacerani, Tahran’ın süratli artan nüfusu ve altyapı sıkıntıları nedeniyle yeni bir başşehir inşa edileceğini ve bu kentin ülkenin güneyindeki Mekran bölgesinde olacağını açıkladı.
İran’ın bu kararı, dünyada başşehrini taşıyan başka ülkelerin münasebetlerine paralel bir tablo sunuyor. Mısır, Endonezya, Güney Kore üzere ülkeler de başkentlerini nüfus baskısını hafifletmek, doğal afetlerden korunmak ya da ekonomik faaliyetleri daha istikrarlı dağıtmak gayesiyle taşıma kararı aldı. Geçmişte ise Brezilya, Pakistan, Kazakistan, Myanmar ve Malavi üzere ülkeler, farklı nedenlerle yeni başşehirler inşa ederek bu tarihi değişimlere öncülük etti.
Mısır’ın başşehri Kahire, dünyadaki en kalabalık kentlerden biri. Yıl 2050’ye geldiğinde, bu megakent nüfusunun 40 milyonu bulması bekleniyor. Her yıl milyonlarca insanın yaşadığı bu metropolde, trafik sıkışıklığı ve nüfus artışı adeta iç içe geçmiş durumda. Lakin, Mısır hükümeti bu sıkıntılara tahlil bulmak emeliyle 2015 yılında yeni bir başşehir inşa etmeye başladı.
“Yeni İdari Başkent” ismi verilen bu kent, hükümet binalarını, büyükelçilikleri ve finansal kurumları barındıracak biçimde planlanıyor. Kahire’nin yükünü hafifletmeyi amaçlayan bu atılım, birebir vakitte ülkenin ekonomik ömrünü yine şekillendirecek üzere görünüyor.
Endonezya, dünyanın en kalabalık ülkelerinden biri. Sırf Jakarta, ülkenin en büyük kenti, 30 milyondan fazla insanı barındırıyor. Lakin Jakarta, doğal felaketlerle boğuşan bir kent. Bilhassa sel baskınları ve iklim değişikliğinin tesiriyle, kent gelecekte deniz düzeyinin altına düşme riskiyle karşı karşıya. Endonezya hükümeti, bu yüzden başşehrini Borneo Adası’ndaki Nusantara kentine taşımaya karar verdi. 2019’da başlayan planlama süreci, pandeminin tesiriyle gecikmiş olsa da yakında tamamlanması bekleniyor. Jakarta, felaketsiz bir geleceğe hakikat bu yolla adım atmayı hedefliyor.
Güney Kore, başşehrini taşımaya karar veren bir diğer ülke. 2003 yılında başlatılan Sejong’a taşınma süreci, 2007’de fiilen başladı. Hükümet binalarının büyük kısmı Sejong’a taşınırken, yalnızca Cumhurbaşkanlığı ve Ulusal Meclis hala Seul’da kalacak.
Bunun sebepleri ortasında, başşehir Seul’un çok nüfus artışı ve kuzeydeki Kore hududuna olan yakınlığı da yer alıyor. Güney Kore hükümeti, başşehri Sejong’a taşırken, birebir vakitte iktisat ve altyapıyı daha istikrarlı bir formda ülke genelinde yaymayı hedefliyor.
Montserrat ve Ekvator Ginesi, başkentlerini taşıyan fakat bu süreçte önemli zorluklarla karşılaşan başka iki ülke. Montserrat’ın eski başşehri Plymouth, 1995’teki volkanik patlamalar nedeniyle terk edilmek zorunda kaldı. Bugün Plymouth, adeta bir “hayalet şehir”. Yeniden de resmi başşehir olma unvanını koruyor. Lakin, halkın ve hükümetin gerçek başşehri Brades.
Montserrat, yeni başşehrini 2013’te kurmaya başlamıştı, lakin pandemi nedeniyle bu süreçte gecikmeler yaşandı. Ekvator Ginesi ise, Malabo’yu terk ederek yeni başşehri Ciudad de la Paz’ı inşa etmeye başladı. Lakin bu kent de şimdi tam manasıyla yaşanabilir bir başşehir haline gelmedi.
Başkent değişikliklerinin tarihi epeyce eskilere dayanıyor. 50 yıl öncesine kadar, başkentlerin değişmesi çoğunlukla siyasi münasebetlerle yapılıyordu. Lakin, vakitle değişen şartlar, başşehir taşıma kararlarını etkiledi. İşte başşehrini taşıyan birtakım ülkeler…
Kazakistan, Sovyetler Birliği’nin çöküşü sonrası 1997’de başşehrini Alma-Ata’dan Astana’ya taşımaya karar verdi. Bu karar, ülkenin siyasi ve ekonomik merkezini tekrar inşa etmek maksadıyla alınmıştı. Astana, süratle gelişen bir kent haline geldi, lakin 2019’da, Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev’in teklifiyle, Astana’nın ismi Nur-Sultan olarak değiştirildi. Kazakistan, başşehrini taşırken, ekonomik ve coğrafik merkezleri birleştirmeyi hedefliyordu.
Brezilya, başşehrini 1960 yılında Rio de Janeiro’dan Brazilya’ya taşıdı. Brezilya hükümeti, başşehri iç bölgelere taşımayı, ülkenin doğu ve batı ortasında bir istikrar kurmayı amaçlıyordu. Bu taşıma kararının gerisindeki temel motivasyonlardan biri, ülkenin Amazon bölgesindeki iç bölgelerin gelişimini sağlamak ve denizden uzak, daha inançlı bir başşehir yaratmaktı. Brazilya, çağdaş mimarisiyle ünlü, planlı bir kent olarak inşa edildi.
Malavi, 1975’te başşehrini Zomba’dan Lilongve’ye taşıdı. Bu karar, ülkenin gelişen altyapı gereksinimleri ve kırsal bölgelerdeki stratejik pozisyon değişikliklerinden kaynaklanıyordu. Lilongve, başşehir olduktan sonra süratle gelişmeye başladı ve bugün Malavi’nin siyasi, ekonomik ve kültürel merkezi olma rolünü üstleniyor.
Myanmar, 2005 yılında başşehrini Rangoon’dan Nepido’ya taşıdı. Bu değişiklik, ülkedeki siyasi merkezle ilgili yönetimsel kararlarla ilişkiliydi. Nepido, stratejik olarak daha merkezi bir pozisyonda yer alıyordu ve askeri hükümetin kararları doğrultusunda süratle büyüdü. Bugün Nepido, Myanmar’ın en kıymetli idare merkezlerinden biri olarak kabul ediliyor.
