Zihnimizdeki Batı kavramı umûmiyetle
tek kesim
hâlinde yer alır. Sıkıntıları daha çok
Hilâl-Haç gerilimine
oturturuz. Aslında bu ayırımın hissemize düşürdüğü Doğu’nun tek modül olmadığını da biliriz. Meselâ bir İran ile aramızdaki farklılıkların, rekâbet ve çatışmalar eksenindeki târihsel-tecrübî hâdiseler üzerinden pekalâ farkındayızdır. Fakat Batı-Doğu müsabakalarında bunları ihmâl ederiz. Hâlbuki bunu akılda tutup, Batı’nın da tek modül bir Batı olmadığını hesâba katmak gerekir. Güzel, siyâsal târih bilgilerimizle meselâ Avrupa içinde yaşanmış savaşların bilgisine de sâhibizdir. Bu da basitçe bir ihmâlin konusu olur; kâfi ki
Batı-Doğu rastlaşmaları
gündeme gelsin. Çok kesimli bakış ve düşünüşü bırakır, tek modüllü baskın düşünüş ve değerlendirmelere geri döneriz. Fransa ile İngiltere yahut Almanya ile İngiltere kendi içlerinde çatışabilir; lakin sıkıntı Doğu sorunu hâline gelirse onları türdeş bir Batı olarak görürüz. Sıkıntılar
jeopolitik
eksenin dışına çıktığında, meselâ
jeokültürel
olarak değerlendirildiğinde bu bakış daha da sertleşir.
Batı’nın çoğulluğu sorununa çarpıcı bir tespitlerle dikkat çekenlerden birisi de Yetenekli Kaynak idi. Merhum Kaynak,
Kıt’a Avrupası ile Angloamerikan eksen ortasında iflâh olmaz bir terslik olduğuna
çok sık işâret ederdi. Becerikli Kaynak’ın değerlendirmeleri o vakitlerde bir ölçü yadırganırdı. Fakat günümüze gerçek yaşanan hâdiseler bana, onun bu bakışının çok isâbetli olduğunu düşündürüyor.
Modern dünyânın sıklet merkezinin
Avrupa ve Kuzey Amerikalar ortasındaki bir sınır olduğunu söylemek mâlûmu ilâm eden
bir basitlemedir. Bu iki kıt’ayı birleştiren hidrolik tabanın şahsen Atlantik olduğunu ve bu hegemonik merkezin isminin
Atlantik hegemonyası
olduğunu sav etmek de o denli. Bunlar son derecede yaygın kabûl gören ve son derecede isâbetli bir değerlendirmelerdir. Hakikaten, bilimlerden fenlere, sanatlardan ideolojilere; çağdaşlaşmanın temel birikimlerinin çeşitli cephelerinin izi, yüzünü bu okyanusa dönen, İspanya, Portekiz, Hollanda, Fransa ve İngiltere olarak bilinen coğrafyalarda sürülebilir. İtalya, özellikle Haçlı savaşlarının doğurduğu talep artışının ve bu yolda çeşitlenen ticârî bağlantıların sağladığı avantajlarla zenginleşmiş olsa da, dünyânın yağmalanmasından hisse alamamış, asla bir İspanya yahut Portekiz olamamıştır. Zira sonuçta İtalya kadim sıklet merkezi olan Akdeniz’den besleniyordu. İberik dünyâ ise dünyâ yağmasından nasiplenen birinci fâtih devletlerdi. Lâkin, Güney Amerikalar’dan devşirdikleri zenginlikleri eski dünyânın aklıyla tasarruf ettiler ve her ne kadar Güney Amerikalarda derin kültürel izler bıraktılarsa da sürecin devâmını getiremediler. Doğu Akdeniz’in başlattığı dinamik Orta ve Kuzey Avrupa’larda da etkili oldu. Meselâ Baltık ticâretinin canlanması, Hansa Ligası vb. dinamikler bu coğrafyaları da yeşertti. Çağdaş Avrasya gücü olarak Rusya’nın temâyüz edişini de buna dayandırabiliriz. Lakin onlar da, zırâî, ticârî ve nihâyet sınâî kapitalist süreçleri başarmış olsalar da dünyâ yağmasından hisse alamadılar. Meselâ Almanya sermâye birikimini sağladıysa da, Atlantik merkezinin periferisinde kaldığı için bir global teze dönüştüremedi. Çağdaş Alman târihi, özellikle kültürel olarak, bu sıkışmışlığın ve gecikmenin derin psikozlarını taşımıştır. Lakin bu psikozlar birebir vakitte Alman mûcizesinin de itici dinamikleriydi. Almanya’nın siyâsal birliğine 19.Asrın sonlarında ulaşabilmiş olması tam da bu gecikmeyi simgeler. (Ne tesâdüftür; aşağıda, güneyde İtalya da birebir gecikmeyi yaşamıştır). Bunlara karşılık Fransa, lakin daha baskın olarak İngiltere atı alıp Üsküdar’ı -bunu Atlantik olarak da okuyabilirsiniz- geçmiştir. Elbette ortada Hollanda’nın da çok dikkat cazibeli bir performansı olmuştur.
Ama sonuçta Ada Avrupası; Kıt’a Avrupa’sında yer almakla berâber
yüzü Atlantik’e bakan, lâkin
bir tarafını Akdeniz’in, öbür tarafını ise Atlantik’in çektiği Fransa ve kapasitesi İngiltere’ye nazaran daha zayıf olan Hollanda üzere başat rakiplerini bertaraf etmeyi başarmıştır.
Hâsılı Atlantik hegemonyasının çekirdek gücünün Ada Avrupası ile Kuzey Amerikalar olduğunu, bunun
Anglosphere
veyâ
Angloamerikan
veyâ olarak bilinen çekirdek olduğunu biliyoruz.
Bu süreçte yalpalayan Fransa çabayı bırakmamış, her fırsatta Ada Avrupa’sının dünyâ hâkimiyetini sona erdirmek için devreye girmiştir. Napoleon bu rövanşist sürecin yıldız ismidir. Nihâyet gecikmişliğini, çok sıkı çalışan, yıldırıcı bir disiplinle örgütlenen ve ölümcül hislerle savaşan kültürü ile telâfî eden Almanya,
Anglosphere ile sıkıntılı olan lige
kendisini kaydetmiştir. Bu ikisi kadar olmasa da Rusya ve öbür gecikmiş Japonya da birebir ligin takımlarıdır.
Anglosphere lig ile sıkıntılı olan ekiplerin müşterek niteliği ihtirastı.
Bana o denli geliyor ki İngiltere onları kendi silâhlarıyla vurmakta çok becerikli bir performans sergiledi. Usta diplomasi ve istibarâtıyla onların ihtiraslarını birbirlerine yöneltti. Almanya ve Fransa’yı kan dâvâsına soktu. Fransa ile Rusya’yı, Rusya ile Japonya’yı savaştırdı. Napolyon orduları Rus ordusu ve daha beteri Rusya’nın kışıyla boğuşurken, eminim İngilizler şöminelerinin karşısında
Five o’clock tea
’lerinin keyfini çıkarıyorlardı.
I. Genel Harpte İngiltere, yükselen ve en kuvvetli rakibi olan Almanya ile birinci sefer karşı karşıya geldi. İngiltere bunu tek başına karşılayamayacağını biliyordu. Tekrar diplomasi ve istihbârat güçlerini devreye soktu. Karşısındaki ligi dağıttı. Fransa ve Rusya’yı bol vaadlerle yanına çekti. Savaşı kazanmaya yakın Bolşevik İhtilali yaşandı. İhtilali, Almanya askerî sebeplerle, İngiltere ise paylaşımda Rusya’yı oyun dışına atmak için el altından desteklediler. Fransa’yı ise masa başında çırak çıkartıp eli boş bıraktı.
II. Genel Harp sırasında tıpkı sahneler yaşandı. Almanya’nın geri dönüşü bu kere çok daha tehlikeydi. Fransa düşmüştü. İngiltere – Rusya ittifâkı ise Almanya’yı durdurmaya yetecek görünmüyordu. Bu kez devreye ABD girdi
. Anglosphere yavaş yavaş Angloamerikan bir dönüşüm geçirmeye başladı.
1945’de Almanya yenildi. Rusya’ya Doğu Avrupa verildi.
Demir Perde
aslında Rusya’nın mükafatı değil, kapısına kilit vurulmasıydı. Bu sûretle,
Kıt’a Avrupa’sı, Ada Avrupası tarafından Batı ve Doğu olarak parçalanmanmış oluyordu.
Devâm edeceğiz…
