Yılın en çok konuşulan sineması “Cevher” (The Substance)… Coralie Fargeat’nın ikinci uzun metraj sineması bilhassa Hollywood’un temsil ettiği ‘ışıltılı hayat’ın art planını ifşa etmesi ve erkek hükümran toplumda bayanın var olma uğraşını ele alması bakımından takdir gördü. Sinemanın temel sorunu ise isminden mülhem olarak hayatın verdiğimiz kararlarla formlandığı ve sonuç ne olursa olsun sorumluluğun kendimize olduğu vurgusu…

Cannes Sinema Festivali’nde en âlâ senaryo mükafatını alan sineması yere göğe sığdıramayanlar çoğunlukta. Atilla Dorsay üzere nefretini söz eden ya da beğenmeyen ise çok az. Feminist şaheser olarak görenler çoğunlukta. Az da olsa eleştirdiği ‘kadın vücudu üzerinden sömürü’yü kendisininin yaptığını düşünen var.

Biz kanaatimizi en sonda söyleyelim. Tüme varalım, sebepleri sıralayalım… Ve en baştan belirtelim; sineması izlemediyseniz yazı ipucu (spoiler) içerecektir.

Öncelikle sinemanın kıssası çeşitler ortasında gelip giden bir girdaba yol açıyor. ‘Body Horror’ denen, insanın bedenini kullanan ve güldürü ile dehşet ortası bir alt tıp olan formülün yanı sıra güldürü, tansiyon, fantastik ve bilim-korku ögeleri de barındırıyor. Yeterli ya da makûs diyemeyiz lakin bir yerden sonra çorbaya dönen bir efor kelam konusu.

Hikayesine bir göz atalım…

Gençlik günlerini mumla arayan, gözden düşen bir Hollywood yıldızına (Elisabeth Sparkle) bilinmeyen bir kaynaktan gençleşmek imkanı sunulur. Yapması gereken kolaydır. Kendisine sunulan aletlerle gerekeni yapmak. Ve Sue olarak tekrar doğmak. Artık çift kişiliklidir. Lakin bu yalnızca ruhsal değildir. Fizikî olarak da iki insan vardır. Her ikisinin de kurallara uyarak birer haftayla hayatta kalma talihi vardır. Lakin Sue, Hollywood’un ışıltılı cazibesine kapılarak kuralları bozar. Sonrasında da Elisabeth ile Sue ortasında savaş başlar.

Elisabeth ile Sue elbette birebir kişidir. Sinema açıkça insanın kendi ile olan uğraşına ve sistemi eleştirse de kendi kararlarımız sebebiyle istenmeyen sonuçlara ulaşacağımıza işaret eder. Tenkitlerde bu noktayı pek göremedim. Odaklanılan nokta nedense daima Hollywood’un temsil ettiği haz sistemidir. Halbuki sinema diyor ki: “Hollywood ya da öteki yer fark etmez. Kararlarınız, sistemi var eder. Ve sistem sizsiniz.”

Filmi tartışmalı kılan şey öyküsü değil tekniği. Ziyadesiyle ayrıntıya giren, imaj ile sesi rahatsız edici derecede yakın ve fazla kullanan direktör, kapitalizmden doğan çağdaş vakit eleştirisi yapsa da eleştirdiği şeyi yaparak çelişkiye düşüyor. Çünkü tanınan anlayışın bayan vücudu başta olmak üzere hazzı hedefleyen dilek objesi olgularını kullanması ne kadar insanlık dışı ise direktörün sinemasında böylesine sınırsız formda pornografi ve şiddet kullanması da sinema dışıdır.

Evet, evet. Biliyorum. Birinci defa yapılıyor bu. Birçok isim sayılabilir bunu yapan. Haneke’den Cronenberg’e çağdaş sinemanın auter direktörleri de bunu yaptı. Daha çok isim sayabiliriz. Fakat emin olun o direktörlerin sinemaları kendi içerisinde daha dengeli ve eleştirdiği şeyi yapmanın sonundan kaçarak kendiyle çelişmiyor. Ya da gibisi varsa da durum değişmez.

Film aslında atıflarla dolu. Kıssanın sonundaki, yılbaşı gecesi sahnesinde ortalığı kan revan götürürken, sahnedeki yaratık ile salondaki seyirci bir şeyle yüzleşiyor. Temelinde evrimi tanımlayan bir dönüşüm ya da tersi… Tıpkı Kubrick’in Uzay Yolu Macerası: 2001 sinemasında bulduğu kemiği havaya fırlatan maymun sonrası beşere geçerek evrim vurgusu yapıldığı üzere. Sahnedeki müzik de aslında Kubrick’in o sahnede tercih ettiği müzik.

Filmin formülü üzerine söylenecek çok şey var. Lakin kısaca kimi kavramsal yönelimleri işaret etmek gerek. Öncelikle sineması izlerken ‘abject art’ denen, ‘iğrenç sanat’ olarak çevirebileceğimiz bir çağdaş sanat yaklaşımı aklımıza geldi. Çünkü bu sanat bayan meseleleri, annelik, cinsiyet rolleri, vücut üzere mevzulara provokatif bir lisanla yaklaşır ve neredeyse hudut gözetmez. Esasen postmodern devrin en bariz belirtisi de hudut gözetmemek değil midir?

Diğer taraftan Cevher’in en çok övülen noktası sinematografisi ve sanat dizaynındaki başarısı. Makyaj ve görsel efektlerin yanı sıra renkler ve imal tasarımı da çok başarılı. Pekala, bir sanat yapıtının nicelik açısından çok başarılı olması kafi mi? O denli olmadığı için ‘kitsch’ (okunuşu kiç) denen bir kavram var. Yani görsel olarak çok güzel. Lakin bir şeyin kopyası, taklidi ya da bayağı parçası… Sinemanın son kısmına kadar kitsch kavramına gidip geldim lakin son kısım tam olarak bunu hak etti.

Gerçekten sinemanın teknik tarafı çok başarılı. Hatta son devirde çok az sinemada bu derece başarılı bir stil gördüm. Fakat tercih ettiği sistem, anlatmaya çalıştığı şey ve öykünün geldiği nokta büyülü dumanı kaldırıp altından öbür bir yaratık çıkmasına sebep oldu. Tıpkı sinemada Elisabeth’in içinden Sue, Sue’nun içinden Elisabeth çıkması üzere.

Ele aldığı şaşaalı alemi vurgulamak için kullanılan renkler, ruhsal etkiyi zorlamak için kullanılan yakın planlar ve geniş açı çekimler sineması pornografik bir yapıya vardırıyor. Pornografi derken kastettiğimiz yalnızca cinsel göstergeler değil. Öylesine yakın ve detaylı çekimler var ki, yakın seslerle de desteklenen bu durum, bayan vücudu üzerinde tesirli olan eril yapıyı eleştiren bayan direktörün eleştirdiği şeyi yapmasına yol açıyor.

Zaten direktör Coralie Fargeat’nın evvelki sineması İntikam’ı izlerseniz neden bahsettiğimi anlarsınız. Enteresan formda İntikam’da da yeniden erkek faşizmine karşı direnen bir bayanın gayreti anlatılıyor. Erkek karakterin ağzından dökülen son cümle “Kadınlar her vakit uğraşa devam etmek zorunda” oluyor. Cevher’i düşününce ne kadar da tanıdık. Çünkü orada da “Güzel bir kız her vakit gülümsemeli” sözü sloganlaşıyor.

Ayrıca İntikam ile Cevher ortasında çok benzeri bir öykü yapısı var. Her ikisinde de bayan vücuduna odaklanan kamera ile cinsel vurgu üzerinden başlayan anlatı, sona gerçek kana dönüyor ve her iki sinemanın de sonunda ana karakterler kan revan içinde kalıyor. Yani sizin anlayacağınız, direktör, birinci sinemasında karşılık bulduğu sistemini ikinci sinemasına de taşımış.

Netice olarak yere göğe sığdırılamayan Cevher’e karşı takınılan genel tutum, tenkit dünyasının da sinema algısının da çağın postmodern faşist yapısı altında manipüle olduğunu gösteriyor. Teknik olarak çok başarılı, bütün olaraksa yeni bir şey söylemeyen ve birçoklarına nazaran ‘iğrenç’ olan bir yapıya sahip.

Son olarak…

Demi Moore’un yıllar sonra neredeyse kendi meslek seyahatini anlatan bir sinemada yer alıp tekrar gündeme gelmesi sinemacılar için manalı. Margaret Qualley de rolünün hakkını veriyor. Tıpkı Dennis Quaid gibi…