Salahaddîn Eyyûbî’nin buyruğuyla, 17 Eylül 1171 Cuma günü Kahire’nin bütün mescitlerinde Abbâsî halifesi El-Müstedî Bi-emrillâh ismine okunan hutbe, Mısır ve İslâm tarihinde bir bölümün kapandığına işaret ediyordu. Artık Şiî Fâtımî devleti ortadan kalkmış, onun yerini Sünnî (ve Şâfiî) Eyyûbî hanedanı almıştı. Tarihi, aktörlerin yaşları üzerinden okuduğumuzda, bu periyoda dair ayrıntılar çok enteresandır: Salahaddîn şimdi 33 yaşında, son Fâtımî
halifesi El-Âdid li-dinillâh 20 yaşında, ismine hutbe okunan Abbâsî halifesi El-Müstedî de 29 yaşındadır.
Salahaddîn’in Fâtımî devletini yıkarak Mısır’a hâkim olması, Haçlı işgali altında bulunan Kudüs’e giden yolları açabilmek içindi. Çünkü Mısır’da işler rayına girmeden, Filistin’de suların durulmayacağını yaşayarak ve deneyim ederek görmüştü. 1099’da Kudüs’ü Haçlılara bırakan Fâtımîler, sonraki yıllar boyunca daima Haçlılarla paslaşmış, Salahaddîn ne vakit Mescid-i Aksâ’yı özgürlüğüne kavuşturmak istese, karşısına
hep evvel Mısır’ı özgürleştirmesi gerektiği hakikati çıkmıştı.
Kahire’de siyasî tertibi sağladıktan ve Fâtımî periyodu seçkinlerine boyun eğdirdikten sonra, Salahaddîn, Ezher belgesini müstakil biçimde ele aldı:
İnşaatının tamamlanmasının akabinde 22 Haziran 972’de kılınan cuma namazıyla ibadete açılan Ezher Camii, “Işıltılı” manasına gelen ismini, Hz. Peygamber’in kızı Hz. Fâtımatu’z-Zehrâ’dan alıyordu. Kısa müddet içinde, Şiî İsmailî öğretinin yaygınlaştırılması gayesiyle ağır derslerin yapıldığı ve “dâî” olarak bilinen propagandacıların yetiştirildiği bir okula dönüşen Ezher, tıpkı vakitte halifelerin cuma ve bayram namazlarını eda ettiği bir protokol camisiydi. Fâtımî halifelerinin de bazen şahsen hutbe irat etmek için Ezher’in minberine çıktığı oluyordu.
Ezher bir yandan fizikî açıdan büyütülüp genişletilirken, kütüphanesi de Şiî İsmailî literatürün en dikkate paha kaynaklarıyla doldurulmuştu. Kahire’de sıkı bir eğitim alan dâîler, İslâm coğrafyasının çeşitli noktalarına seyahatler yapıyor, böylelikle Şiîliğin yayılmasında başrol oynuyordu. Fâtımîlerin bu etkin ve agresif siyaseti sayesinde, Şiîlik, Mağrib’den Hindistan içlerine kadar İslâm coğrafyasının
çok farklı bölgelerinde kök saldı.
Ezher’in ehemmiyetinin ve fonksiyonunun hiç elbet farkında olan Salahaddîn Eyyûbî, cami ve ona bağlı kurumlardaki bütün faaliyetlerin durdurulması buyruğunu verdi. Şiîliğin izleri silininceye kadar, Ezher’de cemaatle namaz kılmak yasaklandı. Cami içinde Fâtımî halifelerinin isimlerinin yer aldığı levha ve işlemeler kaldırıldı, kütüphanedeki bütün kitaplar imha edildi, yerlerine Ehl-i Sünnet itikadı çerçevesinde kaleme alınan temel metinler kondu. Ezher bünyesinde eğitim veren bütün hoca, imam, vaiz ve hatipler azledildi, yerlerine Sünnî ulemâ görevlendirildi. Dâîler için ayrılan fonlar kesilerek, ekonomik kaynaklar Ezher’in maddî-manevî tekrar yapılandırılmasına harcandı.
Birkaç yıl sonra, Ezher tekrar açılarak Müslümanların hizmetine sunulduğunda, baştan aşağı yenilenmiş bir eğitim kurumu görünümündeydi. Takip eden yıllar ve yüzyıllar boyunca, Ezher’de eğitim almış yahut vermiş olmak, İslâm dünyasının en itibarlı deneyimleri ortasında sayılacaktı. Bugün bile -onca zayıflamaya ve hasara rağmen- Ezher’in Müslümanların ufkundaki etkisi aşağı üst birebirdir.
Geçtiğimiz haftaki üç günlük ağır Kahire ziyaretim boyunca, daima Ezher’in dönüşümünü düşündüm. Aklımın daima Ezher’e gitmesi yalnızca Kahire’de bulunuşumdan ötürü değil, tam da bugünlerde Suriye’de yaşanmaya başlayan dönüşüm sebebiyleydi. Zati yazımın başından beri öne çıkardığım kimi ayrıntılar, dikkatli okurların aklına Suriye’nin yeni durumunu kesinlikle getirmiştir. Tarih, kendi içinde akışını ve tekrarlarını sürdürüyor çünkü.
İslâm kentlerini bu devinim bağlamında izlediğinizde, karşınıza süper ayrıntılar ve dersler çıkıyor. Lakin yalnızca zahire takılırsanız, örneğin koskoca Kahire’yi yaşarken ve diğerlerine aktarırken yalnızca “Sokaklar çok pis” cümlesiyle yetinirseniz, görünenin gerisine gizlenen devasa ve ihtişamlı bir tabloyu gözden kaçırıyor olabilirsiniz. Ki herhalde bu da
büyük bir nasipsizlik manasına gelir.
