Hayatımızda fikrin aktif olmadığı hiçbir alan yok. Hem gündelik gereksinimlerimizin karşılanması hem de özel ilgiler, meslekler, uzmanlıklar düşünme gücümüzle mümkün oluyor. Düşünme gücüne sahip olmayan bir obje aslında insan da olamaya-cağından insan olmak, zarurî olarak düşünerek var olmayı gerektiriyor. Lakin niyet sözünü daha özel bir manada da kullanıyoruz: Bir periyoda ve birçok periyodu içeren uzun bir sürece damgasını vuran problemler hakkında tefekkür etmek. Bu meseleler hayata bakışımızı, insani dünyayı nasıl inşa edeceğimizi, kendimizden ve diğerlerinden beklentilerimizi ya da âlem ve İlah tasavvurumuzu derinden tesirler. Bu kabil problemler da kendi içinde epey farklılık arz eder. Sıkıntılar hakkında düşünmek kesinlikle bir krizde olmayı gerektirmez. Zira büyük meseleler, bir jenerasyonun öbür jenerasyon ismine düşünüp belgeyi kapatacağı sorunlar değildir. Hasebiyle her kuşakta tekrar ele alınması, en azından mevcut birikimin ve birikime dair farkındalığın eksilmeye uğramadan kuşaktan jenerasyona aktarılması gerekir. Ama kriz vakit zaman rastgele bir alanda büyük problemler hakkında düşünme kabiliyetine sahip herkesin hissedeceği bir noktaya varır. Bu türlü durumlarda aslında fikir krize düşer. Pekâlâ, bir fikir krizini öteki kriz cinslerinden ayıran nedir? Aşağıda bu soruya yanıt olacak bir tanım yapacağım.
Eğer bir sorun, makul bir periyodun hâkim anlayışı ve tutumu içinde çözülemeyecek düzeye ulaşmışsa orada bir fikir krizi var demektir. Yaşadığımız devirden buna iki örnek vereyim.
Dünyada faizli yarar üzerine kurulmuş bir iktisadi sistem var. İslam, Türkçeye faiz olarak çeviri ettiğimiz ribâyı yasaklıyor. İktisat hocaları mevcut faizin İslam’ın yasakladığı ribâ ile tıpkı olup olmadığı hakkında farklı kanaatlere sahip olabilir. Mevzumuz bu değil. Şayet İslam’ın yasakladığı ribâ, şu anda cari olan faize denk geliyorsa bir Müslüman için iktisadi fikir krizde demektir. Çünkü mevcut iktisadi anlayış ve uygulamaların içinde kalarak bu sorunun çözülmesi mümkün değildir.
Yine klasik devirde ahlâk niyeti, metafizik üzerine kurulur. Yunan ideolojisinde ahlâkın tabanını metafizik araştırmalar oluşturduğu üzere ahlâklı bir hayatın gayesi de temel itibariyle metafizik amaçlara ulaşmaktı. Tıpkı biçimde İslam devri nazariyatında ahlâk, ideolojinin metafiziği veyahut kelâm yahut nazarî tasavvuf üzerine kuruluyordu. Bütün bunların gerisinde de nübüvvet inancı vardı. Ahlâklı bir ömrün hem temelini oluşturan hem de ufkunu belirleyen şey, metafizik kavrayıştı. Yunan periyodunda metafizik, İslam periyodunda de felsefî metafizik, kelam ve nazarî tasavvuf devrin üst bilimleriydi. Yani bunlar, bilimler hiyerarşisinin en üstünde bulunuyordu; insan merakının bir formda ilgilenip bedelli bulduğu fakat bilim kabul edilmeyen araştırma alanları değildi. Bilhassa 18.ci yüzyılın ikinci yarısından itibaren Batı bilim ve ideolojisindeki gelişmeler, metafiziği bilim olmaktan çıkarıp bir araştırma alanına dönüştürdü. Süreç içinde ahlâk niyeti metafizik yerini kaybetti. Geldiğimiz noktada hâkim bilim ve ideolojinin içinde kalarak bu krizin aşılması mümkün görünmemektedir.
Örnekleri çoğaltmak hatta verilen örnekleri de tartışmak mümkün ancak tanımın anlaşılması için bu kadarı kâfi sanırım. Yalnızca niyet kriziyle ilgili iki konuya dikkat çekmek istiyorum.
Birincisi: Fikir krizinin tespiti için ilgili alanda hâkim anlayış ve hallerin kabiliyet ve hudutlarına vakıf olmak gerekir. Bu sebeple niyet krizi tespiti, yalnızca bir hoşnutsuzluğun, haksızlığın, gidişat bozukluğunun fark edilmesi değildir, mevcut gidişatı değiştirmediğimiz sürece sorunun çözülemeyeceğinin kavranmasıdır.
İkincisi: Niyet krizlerinin tahlili, mevcut anlayış ve sisteme ters görünen, onun dışına çıkıp çarkına çomak sokan, muvaffakiyetleri uğruna zehirleyici zayıf noktalarını görmezden gelmeyi engelleyecek ve insanları ayıltacak çözümlemeler yapan ve insanlara umut vadeden güzel hesaplanmış niyet, yaklaşım ve stratejilere gereksinim duyar.
Özellikle on dokuzuncu ve yirminci yüzyılda İslam dünyasındaki âlim ve aydınların uğraştığı sıkıntıları bu ölçüye vurarak kıymetlendirmek mevcut krizlerimizin anlaşılması ve çözülmesinde nasıl bir birikim tevarüs ettiğimizi daha besbelli hale getirebilir.
