Kibir sözü kelamlık manası içinde kalındığında “büyüklenmek”, “kendini üstün görmek” manalarını taşır. Söz, ‘tevazu’nun aksisi olarak ele alındığında ise “kişi ve/ya bir toplumun kendini ve/ya kendilerini öbür insan ve toplumlardan üstün görmesi ve karşı tarafı aşağılaması” manası ile karşılaşırız. Bu manada söz Allah’a karşı kibirlenmek ve buyruklarına karşı gelmek manasında “Meleklere: “Âdem’e secde edin!” dediğimizde İblis dışındakiler derhal secdeye kapandı. İblis ise direnerek bundan kaçındı, kibirlendi ve kâfirlerden oldu” ayetinde tabir edilmektedir.
Peki, beşerde kibir hissinin kaynağı nedir?
İnsanda kibir oluşmasının sebepleri ortasında rastgele bir muvaffakiyet yahut zenginlik sonucu oluşan özgüven, kendini tanımamadan kaynaklı cehalet, makam, mevki ve güç sahibi olma, kendi değersizliğini gizleme uğraşı, yetiştirilme stili ile oluşan kibir, dini ve ahlaki bedellerden mahrum olma ile oluşan kibir, empati kuramama ve narsist kişilik ile oluşan kibir sayılabilir.
En büyük kibir göstergesi nedir?
Diğer taraftan insanın sahip olduğu kibrin son noktası diyebileceğimiz davranış tipi kendini ilah olarak görmesidir. Bu bahiste Kur’an Hz. Musa ve Kardeşi Harun’a “Firavun’a gidin. Zira o azmıştır” ihtarını yapar. Lakin Firavun onların uyarısı karşısında öfkelenir ve kendi buyruğundaki insanlara, “Ve onlara “Ben sizin en şanlı Rabbinizim!” dedi” açıklamasını yaparak insanın ulaşabileceği en yüksek kibir noktasına ulaşmış olur. Lakin insanın kendini vazgeçilmez biri olarak görmesi, herkesin kendine muhtaç kendinin hiç kimseye muhtaç olmadığı niyeti, Allah’ın ayetlerine ve gönderdiği peygamberlere karşı olumsuz hal takınma, Kur’an’ı yalnızca ben açıklayabilecek ilme sahibim duygusu ile Hz. Peygamber’i devre dışı bırakmak da Firavunlaşma temayülü olarak algılanabilir. Bu tutum Kur’an’da, “Ama size ne vakit bir peygamber gelip de nefislerinizin hoşlanmayacağı, hevâ ve hevesinize hizmet etmeyecek kararlar getirdiyse, çabucak büyüklük taslayarak, kimini yalanlayıp kimini de öldürüyordunuz, o denli değil mi?” ayetiyle tabir edilir. Halbuki insanlardan beklenen Allah’ın gönderdiği peygamberlere itaat ve gelen kararları kabul etmeleridir. Bu çeşit kibir de birebir vakitte Allah’a karşı yapılmış bir kibir ve azgınlıktır.
Aynı formda güç ve kuvvet sahibi olmaktan kaynaklanan kibir için Kur’an, “Rabbinin, (Hûd’un kavmi) Âd’e, kentler içinde gibisi kurulmamış olan, sütunlarla dolu İrem’e, vadide kayaları oyan (Salih’in kavmi) Semûd’a, kazıklar sahibi Firavun’a ne yaptığını görmedin mi?” ayeti ile ikaz eder. Çağımızda Titanik gemisi için “Bu gemiyi Allah bile batıramaz” tabiri, uzay mekiğine “Challenger” yani “meydan okuyan, düelloya davet eden” manasında isim vermek de Firavunlaşma temayülü olarak görülebilir.
Bu mevzuda göz önünde bulundurulması gereken en kıymetli konu, Firavunlaşma temayülü içinde olan her kişi/millet, sonunda gerekli ceza ile yahut yok olmakla karşı karşıya kalmıştır.
Kibir hissini nasıl ortadan kaldırırız?
Kibir hissini ortadan kaldırmak için birinci yapılması gereken şey kibrin farkında olmaktır. Bu farkındalık oluştuktan sonra kendini tanımak, ölümlü fani bir varlık olduğunu anlamak, başka beşerlerle ilgiyi kesmemek, onlara küçümseyerek yüzünü ekşitip buruşturmamak, yürürken mütevazi yürümek, kişinin kendini övmekten vazgeçmesi, başka beşerlerle konuşurken sesini mütevazı bir biçimde kısması yahut bağırmaması üzere özelliklere sahip olmak gerektiğini Kur’an, “Kibirlenerek insanlardan yüzünü çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Zira Allah, kibirle kasılan, kendini beğenmiş, çokça övünüp duran hiç kimseyi sevmez. Yürüyüşünde ölçülü ve istikrarlı ol; konuşurken de sesini ayarla. Unutma ki, seslerin en beğenilmeyeni eşeklerin sesidir!” ayetlerinde söz eder.
Kibrin tahminen de en büyük tedavisi, insanın küçük yaştan itibaren anne-babanın rol-modelliğinde verilen terbiye ve davranış hoşluğunda yatar. Zira çocuk yanlışlı davranış ortaya koyduğunda uygun bir lisanla uyarılır, yanlışsız davranış gösterilirse yetişkin bir birey olduğunda tevazu sahibi, aşırılıklardan uzak bir hayat yaşayabilir. Bu durum, insanın kendini tanıması ve hayatın manasını kavraması ile mümkündür.
