Batı bilimi ve hayat stiliyle müsabaka deneyimimiz, eski dünyadan esaslı kopuşları doğurdu. Bunun sebebi, Batı biliminin hem fizik ve matematik bilimlerde hem metafizik, bilgi teorisi, siyaset fikri ve toplumsal bilimlerde hem de sanat ve edebiyat alanında eski dünyanın temel kabullerinden asıllı farklılıklar ve esaslı kopuşlar içermesidir. Farklılıklar o kadar detaylıdır ki bir çırpıda sayılması dahi mümkün değildir. Neredeyse bütün bilimler ve teknoloji yenilendi. Matematikte analitik geometriden başlayıp Öklidçi olmayan geometrilere ve kümeler kuramına uzanan ve hala devam eden yenilikler, eski dünyanın matematik bilgisini orta okul ve en düzgün ihtimalle lise düzeyinde tüketilebilir hale getirdi. Fizikte çekim maddesinden izafiyet ve kuantum teorilerine uzanan yenilikler, İbn Sînâ ve Fahreddin er-Râzî İslam devrinin büyük düşünürlerince temsil edilen fizik bilgisini fizik bilimi olmaktan çıkardı, fizik ideolojisine dönüştürdü. Canlılar dünyasıyla ilgili araştırmalar eskilerin dağarcığında bile bulunmayan bir bilimsel külliyat ortaya çıkardı. Bilhassa yirminci yüzyılda biyolojinin kalbine yerleşen evrim teorisi, canlılığın gelişim süreçleriyle ilgili klasik dünyadaki açıklamaları tarihî gereçlere dönüştürdü. Kimyada elementler ve alaşımlar bilgisi öylesine değişti ve gelişti ki eskilerin gerçek olduğu kabul edilen bilgileri bile yeni bilimsel bilgi hacminde görülemeyecek kadar küçüldü. Bilimlerdeki gelişmelere paralel olarak yeni bir teknoloji ortaya çıktı. Elektro manyetiğin keşfi, gücün korunumu ve dönüşümüne dair yeni bilgiler, maddi dünyamızı inşa eden araçları büsbütün yeniledi. Kısaca hem kozmosa dair açıklamalar ve zihnimizdeki cihan resmi hem de maddi dünyayı şekillendiren ögeler, eski dünyadan bakıldığında iddia edilemeyecek kadar farklılaştı ve dönüştü.
Farklılık ve dönüşüm yalnızca bu kadarla kalmadı. Klasik dünyanın hâkim rejim anlayışı ve hayatı şekillendiren pahalar kavrayışı da dönüşüme uğradı. Evvel kapitalizmle birlikte hayatın merkezine karın maksimize edilmesi fikri yerleşti. Bütün devirlerde beşerler kar etmek için ticaret yapıyordu. Ama hiçbir periyotta çağdaş çağlarda olduğu kadar karı maksimize etme hayatın bütün alanına yayılmış değildi. Yirminci yüzyıla geldiğimizde kapitalizme eşlik eden liberalizm, demokrasi yoluyla iktidara geldi. Artık insanlık tarihine damga vuran siyasi rejimler, tarihe karıştı ve yeni periyodun beğenilen rejimi demokrasi oldu. Demokrasinin gereğine uygun biçimde özgürlük ve eşitlik bedelleri bütün faziletleri önceleyen ve bütün faziletlerin kendisine ulaşmayı amaçladığı ana faziletler düzeyine yükseldi.
Teorik ve pratik alanlarda gerçekleşen büyük dönüşümlerin iki manası olduğu söylenebilir. (i) Bilimlerdeki kopuş ve dönüşüm, artık klâsik eğitim kurumlarımızda öğretilen bilgilerle hayatımızı idame ettirme imkânını ortadan kaldırdı. Münasebetiyle inançlar ile bilimsel bilgiler kümesi ortasında klasik devirde kurulan büyük ahenk çağdaş periyotta bozuldu. (ii) Klasik dünyada ferdi ve toplumsal hayata kaynaklık eden dinî, ahlâkî, siyasî ve iktisadî kıymetler en azından evvelden olduğu kadar birey ve toplumun hayatını inşa etme görevini ifa edemiyor. Münasebetiyle klasik dünyada pahalar ile hayat üslupları ortasındaki ahenk, yeni periyodun bedellerinin hükmettiği dünyada bozuldu.
Her iki sonucun ortaya çıkardığı bir dizi sıkıntılar olduğu açık. Bu problemlerin bir kısmı kalkınma sorunu olarak kıymetlendirilebilir. Yani yeni periyodun bilim ve teknolojisine ayak uydurmamız, kendi koşullarımızda yine üretmemiz hatta fark atmamız gerekiyor. Bunun için siyasi ve içtimai nizamın gayelere ulaşmayı sağlayacak biçimde yapılandırılması, bilimsel çalışmalara daha fazla yatırım yapılması, yüksek öğretimin güçlendirilmesi, meslek hayatının temel gereksinimleri karşılamayı ve insani bir ömrü mümkün kılacak biçimde düzenlenmesi üzere tahlillerin kararlılıkla hayata geçirilmesi gerekmektedir. Ama inançlar ve bedellerle ilgili sıkıntılar, kalkınma sıkıntısı olarak görülmeye elverişli değil. Zira inanç ve bedeller, terk edildiğinde veyahut ruhuna karşıt yorumlara bahis olduğunda inanç ve paha olmaktan çıkmaktadır. Müslüman dünyanın büyük krizi de bu noktada tebellür etmektedir. Kriz bir istikametiyle teorik, bir tarafıyla pratiktir. Teorik kriz, bilimsel bilgiler kümesi ile inançlar ortasında ahengin tekrar kurulması iken pratik kriz, bedellerin yeni periyotta hayata kaynaklık etmesini sağlamaktır. Birincisi bilgi krizi, ikincisi, irade krizidir. Bu iki kriz, Müslüman toplumlarda bir kudret krizi olarak görünür hale gelmekte yani bir acizlik hali ortaya çıkarmaktadır. Hasebiyle ortada bütün bu krizlerin birleştiği bir fikir krizi bulunmaktadır. Artık fikir krizini tekrar tanımlayabiliriz.
