Öncelikle kültürel iktidar dediğimiz şey siyasi iktidarla hakikat orantılı olmasına karşın çok daha uzun vadede değişim gözlenen, göstergeleri gündelik yaşantının yanında sanat sanayisinde kendini muhakkak eden bir görüntü. Kültürel iktidarın kimde olması gerektiği konusu ideolojik üzere görünse de uzun yıllardır devam eden tartışmanın yeri ‘yerli’ ve ‘ithal’ kavramları etrafında dönüyor.
Sadece yakın tarihi değil uzak tarihi ile de AK Parti iktidarında barışan bir sistemde kültürel iktidarın değişmesinin kolay olmayacağı aşikar. Ve bu husustaki tartışmaların bir yanı daima gazetemizde olur. Son olarak Ersin Çelik ve İsmail Kılıçarslan’ın yazılarıyla yeni bir fitili ateşledi. Çelik, umutlu olduğunu söz ederken Kılıçarslan ise “senin kadar umutlu değilim” dedi. Her ikisinin de argümanları var. Haklı olabilirler. Bizim kanaatimiz ise umudun az olduğu istikametinde. Üstelik İsmail Kılıçarslan’dan daha umutsuz olduğumu tabir edebilirim.
İsmail Kılıçarslan, Ersin Çelik.
Önce iki değerli muharririn ne söylediğine bakalım…
Ersin Çelik, “Dizi ile sinema bölümündeki monopolleşme tartışmaları ve camiayı tahkim edenlerin ‘politik yönleri’ ile konuşulması her şeyden evvel bir kırılmadır. Cürettir. Meydan okumadır. Daha da kıymetlisi ‘ekosistem’ değişikliğinin ayak sesidir” dedi. İsmail Kılıçarslan ise “Ersin’in ne dediğini ve niye umutlu olduğunu elbette anlıyorum fakat kültürün ‘endüstriyel bir üretim’ olduğunu kabul etmeye yanaşmadığımız sürece bizden bir şey olmayacağına dair inancımda bir değişiklik yok” yorumunda bulundu. Kılıçarslan, “Kabiliyetli ile kabiliyetsizi, yetenekli ile yeteneksizi birbirinden tefrik etmek yerine Barımgiller familyasının lacivertini kurmakla kültürel iktidar olunur mu Ersin? Kültürden kazandığı parayı yurtdışında meskene, kripto piyasasına, lüks otomobile yatırmayı beceri bilen adamlarla yol alınır mı?” diyerek umudunun az olduğunu vurguladı.
Modern vakitte iktidarın hangi ayağını tartışırsak tartışalım kesinlikle ekonomik yeri gözlemlememiz gerektiği malum. Yeni orta sınıf dindarlık üzerine oluşurken de bunun sonuçlarını değerlendirirken de sermayenin yeri ve el değiştirmesi üzere ögeler alındı. Kültürden bahsederken de bu sermayenin, kültür üretimi ve tahminen daha kıymetlisi tüketiminde nerede durduğuna bakmak gerek.
Kültürden bahsederken ‘tüketim’ kavramını kullanmak nâhoş olsa da gerçeği göz gerisi edemeyiz. Siyasi iktidar ne kadar güçlü olursa olsun, kültüre dair üretimin alıcısı bulunmalı. Bir sinemanın seyircisi, kitabın okuru, tiyatronun izleyicisi, müziğin dinleyicisi olmalı. Dikkat ederseniz tanınan kültürle direkt ilintili sanat alanlarından bahsediyoruz. Mimari, heykel, fotoğraf, çağdaş sanat üzere alanlar ‘uçta’ kaldığı için bu direkt hareket ve tüketim alanında yer almıyor.
Sanat üretiminin dünyanın hiçbir yerinde devlet ve özel sermaye takviyesi olmadan gelişemediğini, ilerlemenin de bununla kontaklı olarak vuku bulduğunu bilmemiz gerekiyor. Ülkemizde devletin sinemaya dayanağı son 15 yılda artarak devam ediyor. 2024’te sinemaya verilen dayanak 300 milyon TL civarında oldu. Umut verici olsa da gerekenin çok uzağında. Avrupa’da ortalama bir sinemanın bütçesinin 1 milyon avro olduğunu düşünürsek görünüm daha da netleşir. Bizim sinemalarımızın ortalama bütçesi 300 bin avroyu sıkıntı buluyor. Hollywood’dan bahsetmiyorum. Çünkü ticari sinema çok diğer alan. Fakat Avrupa’da ticari sinemaların 5-10 milyon avro, Hollywood’da ise 50 milyon dolar düzeyinde olmasına rağmen ülkemizde 1-2 milyon avro civarında olmasını bilgi olarak elimizde tutalım.
Devletin takviyesi olması gerekenin çok uzağında. Kültürel iktidardan bahsedeceksek iktidarın dayanak tertiplerinin daha verimli olması gerekir. Ayrıyeten devlet takviyeli sivil hareketlerin de fonları kıymetli. Ve elbette büsbütün sivil sermayenin kültüre dayanağına bakmak lazım.
Türkiye’nin kültürel üretimdeki en değerli iktidar göstergesi özel sermayenin bu alandaki varlığıdır. Çünkü yeni orta sınıfın sinema başta olmak üzere kültür faaliyetlerine dayanağı yok denecek kadar az. Meğer kültürel iktidarın sahibi olduğu argüman edilen ‘taraf’ta her sermaye kümesi bununla kendini var eder. İsim vermekte beis yok. Eczacıbaşı, Sabancı, Doğuş, Borusan ve daha nicelerinin ismini daima şenliklerle duyuyoruz. Meğer yeni orta sınıfın sermaye merkezindeki kümeleri ve isimleri kaçımız buralarda görüyoruz?
Yakın vakitten örnek vereyim. Proje basamağında ödül alan bir genç bayan direktör, sineması için görüştüğü ‘yeni orta sınıf’ sermayenin hiçbirinden dayanak alamadı. Kuvvetle olası şenlikte muvaffakiyet kazanınca en çok da dayanak vermeyenler övecek. Tıpkı formda öteki bir arkadaş, sinema projesi için randevu talep ettiği kendi kümesinin yöneticisinden 6 aydır randevu alamıyor. Çatkapı görüşebilmesi gereken bireye bahis sinema olunca da randevu verilmiyor? Yeni orta sınıf sermayenin kültür üretimine olan bu uzaklığı giderilmedikçe iktidardan kelam edilemez.
Aynı biçimde bir de izleyici sıkıntısı var. Kültür sanayisinin vakitle oturmasının yolu, iltifata tabi olması gereken eserin muhatabıdır. Sinemada bu izleyicidir. Ve sinema izleyicisi konusunda yeni orta sınıf da sınıfta kalıyor.
Bütün bileşenler bir ortaya gelince kültürel iktidardan kelam etmek mümkün olmuyor. Beğenilmeyen “diğer taraf”ın en değerli özelliği, üretimin sermaye tarafından desteklenmesi ve ortaya çıkan eserin muhatabının olması… Hal bu türlü olunca kültürün merkezi de “orası” oluyor.
Ersin Çelik’in umudunu yaşatmak zorunda olarak, İsmail Kılıçarslan’ın ümitsizliğini paylaşarak, yakın vadede kültürel iktidara dair bir değişimin olmasının mümkün olmadığını söz etmek güç geliyor, evet. Fekat vakıa budur. 20 yılda olmadı. Siyasi iktidar takviyesi artırdı fakat kâfi değil. Yeni sermaye kümeleri büyüdükçe büyüdü lakin takviye noktasında yüzde 1 bile varlık göstermedi. İzleyici değişip çoğalsa da seçici olmak ve üretimi desteklemek noktasında geride kaldı. Sonuç ise hiç bitmeyecek olan kültürel iktidar tartışmasının daima kadük kalmasıdır…
