Yıldız Holding Yönetim Kurulu Üyesi, pladis ve GODIVA Yönetim Kurulu Lideri Murat Ülker, şahsî internet sitesinde, ‘Çağdaş insan ilkel beşerden ne kadar farklı’ yeni yazısını kaleme aldı.
Dr. Robert Barrett ve Prof.Louis Hugo Francescutti yeni ve çok enteresan bir mevzuda kitap yazmışlar. İsmi “HARDWIRED: Sağlıklı Olma İçgüdülerimiz Bizi Nasıl Hasta Ediyor?” Şaşırtan, hem sağlıklı olmak için uğraşacağız lakin hastalanacağız.
Bugün artık tüm evvelki jenerasyonlardan daha uzun yaşanıyor dünyada, hayatta kalma bahtınız, tüm insanlık tarihinde olduğundan çok daha yüksek. Dünyada iki milyon yıldan beri süregelen insan varlığında daha uzun, daha sağlıklı ve daha tatminkar yaşamak için nelerin gerektiğini şimdiki kadar anladığımız bir devre hiç olmadı. Tüm bu bilgeliğe karşın birçoğumuz her zamankinden daha halsiz, yorgun, gerilimli ve bitkin hissediyoruz.
Sorun daha sağlıklı olmak için gerekli bilgiden mahrum olmak değil, günümüz çağdaş hayatında sıhhat önündeki engellerdir. Bu nedenle asıl soru, bizi sağlıklı olmaktan alıkoyan şeylerden nasıl kurtulacağımızdır. Tüm insanlık tarihinin en inançlı, en emniyetli ve en varlıklı çağında yaşarken neden sıhhat ve refah algımız bu kadar makus?
Çünkü bir düşünün; Roma döneminde gerçek dürüst giyecek bir şey, bir postal bile yoktu. Osmanlı, Hapsburg hanedanları döneminde geçin araba, kamyon, otobüs merkezi ısıtma, elektrikli aydınlatma, telefonla haberleşme yoktu.
Bugün sade bir vatandaşın sahip olduğu bu imkanlara 40 sene evvel bilgisayar eklendi ve bugün yapay zeka emrimizde, yarın uzaya turistik seyahatler gündemde ve daha neler…
İnsanlar artık çok daha sağlıklı ve uzun müddet yaşıyorlar, ancak şad değiller, daha fazlasını talep ediyorlar zira biliyorlar ki erişebilirler.
Ama sorun, tüm bunlara erişirken yani alelade biyolojik gereksinimlerimizi ve dileklerimizi gidermeye yönelik davranışlarımızın aslında bize ziyan verdiği bir cins uyumsuzluğa yol açtığıdır. Nasıl sağlıklı kalacağımıza dair kolektif bilgimiz katlanarak artarken umduğumuz sıhhat standartları buna ayak uyduramıyor, Bir şeyler üzücü halde yanlış gidiyor. Milyonlarca yıl süren evrimle bugün varolan insan vücudu ansızın değişen, gelişen çağdaş dünya ile bir çeşit “evrimsel uyumsuzluk” göstermektedir. Bu durum, tipik olarak biyolojik gereksinimlerimizi ve isteklerimizi gidermeye yönelik davranışlarımızın aslında bize ziyan verdiği bir çeşit uyumsuzluğa yol açtığını da gösterir.
Modern sağlıklı ömrün artık yalnızca tıbbın yahut biyolojinin inhisarında olamayacağını kabul etmemiz gerekiyor. Dünyayı nasıl algıladığımız, bağlarımız, seçimlerimiz ve bizi gerilime sokan, acıktıran ya da tahrik eden her şey, bizi temel olarak hayatta kalmak ve jenerasyonun devamı gayesiyle evrimleşmiş donanımımızla artık uyumsuzlaşmıştır.
Bugün yaşamak ve sağlımız için şuurlu karar vermek kelam konusu olduğunda gerçeği kurgudan ayırmanın giderek zorlaştığını hissediyorsanız, muhakkak yalnız değilsiniz.
ABD’de, obezite oranları süratle yükseliyor. İntihar ve cinayet hadiseleri ikiye katlanmış ve geçtiğimiz yıl tüm üniversite öğrencilerinin %20’si intihar etmeyi düşünüyormuş, bu neredeyse bir depresyon salgını… İşte toplum sıhhatinin kötüleştiğinin delili.
Halbuki tıbbi bilgi katlanarak artmaktadır.1950’de sıhhat alanındaki bilgi birikimi her 50 yılda bir ikiye katlanırken, 2010’da bu müddet 5 yıldan azdır ve artık her 2 ayda bir tıbbi bilgi birikimi ikiye katlanıyor.
Atalarımız ömür marifetlerini, beslenme alışkanlıklarını ve çocuk yetiştirme stratejilerini ebeveynlerinden ve yakın akrabalarından yani geleneklerden edinirken, bugün bunun yerine birden fazla gerçek bir sıhhat bilgisi aktarmak yerine, aksine bildirisi gönderene sağladığı toplumsal yararları öne alan bilgilerle dolup taşıyoruz. Bu durum, çoklukla kişinin çevrimiçi akran kümesinin kabulünü kazanmak için çılgın diyetlere ve aşırılıklara kapılmasıyla kalmıyor, tıpkı vakitte baş karışıklığı, aşağılık duygusu ve derde neden olabiliyor.
Sosyal statüden beslenen doymak bilmez benliğimiz kendi uyuşturucularımızı da imal eder. Öbürleri tarafından beğenilmek ve takdir edilmek, aidiyet ve cinsel cazibe dürtüsü, toplumsal medyanın da kışkırtması ile hayatta kalma içgüdülerimizi harekete geçiriyor.
Çocukların hikayesi ise farklıdır. Beyinlerinin nasıl geliştiği, ekran başında geçirilen vaktin neden yarardan çok ziyan getirebileceği konusu gitgide sorgulanıyor.
Şimdi evvelce mevt, kalım demek olan kadim dürtülerimizi günümüzün dünyasıyla uzlaştırmak, her şeyden evvel kim olduğumuzu anlamak manasına gelir. O vakit bizi harekete geçiren içsel motivasyonlar nelerdi, bugün ise hangileri? Her gün medya tarafından beynimizin maruz kaldığı enformasyon bolluğu, eleştirel düşünme ya da gerçeği kurgudan ayırabilme kabiliyetimizi azaltıyor mu? Günlük hayatta yaptığımız seçimler, tükettiklerimiz, işimiz ve aile hayatımız, sıhhat durumumuz, bizim bu enformasyon, bilgi bombardımanına karşı durumumuza dair ipuçları sağlayabilir.
Çevremizdeki değişimin suratı, şimdiye kadar var olmayan bir ahenk sürecini gerekli kılıyor. Artık benliğimizin artık bizi nasıl ve neden istenmeyen taraflara sevk ettiğine dair gerçek bilgi edinip anlamamız gerekiyor. Çağımızda başarmak evvel sağlıklı bilgiyi süzme marifeti ve bağlantı gümbürtüsünden bize seslenişleri ayırmayı gerektiriyor.
Toplumumuzun en genç üyeleri, parmaklarının ucunda çevrimiçi medyanın olmadığı bir dünyayı hiç bilmediler. Lakin yüksek meblağ para, makbul vücut ölçülerine sahip olmak ve yeni moda ömür biçimlerini teşvik eden manzaralara 24 saat sınırsız erişim, gençlerde depresyon oranlarının son 25 yılda, bilhassa de internetin ortaya çıkışından bu yana %70 artışı, ruh sıhhati uzmanlarını endişelendiriyor.
İngiltere’de ergenler üzerinde yapılan bir araştırmanın da vurguladığı üzere, gençleri internetin zararlarından korumak için yeni tıbbi keşiflere ve yeni ömür üslubu tekliflerine açık ve esnek olurken, öbür yandan yanlış bilgilere ve bedelsiz bilime karşı bir tıp bağışıklık oluşturmalıyız. Bunlar zordur. Bu uğraş beyinlerimizin ve vücutlarımızın yeni dünyamıza nasıl reaksiyon verdiğini anlamakla başlar.
Kitabın muharrirleri Dr. Robert Barrett ve Prof. Louis Hugo Francescutti, yeni toplumsal medya irtibat çağında yaşadığımız dünya ile sıhhatimiz ortasındaki bağı halk sıhhati uygulamalarından fark etmişler. Çalışmaları sırasında, fizikî ve ruhsal sıhhatin toplumsal değişimden tahminen de tarihimizin hiçbir periyodunda olmadığı kadar fazla etkilendiği bir dünya keşfettiler.
Haydi bakalım, şöyle bir düşünün. Sizde ne üzere fizikî ve ruhsal değişiklik ve şikayetlere sebep oldu ekranlar?! Ekranlar diyorum çünkü akşamları konutta kelamım ona rahatlama esnasında önümde daima üç ekran açık oluyor, olağan bir de eşim! Ben de karpal tünel, başparmak kireçlenmesi, göz sulanması üzere fizikî şikayetler daima bu türlü başladı. Ruhsal sorun olarak görülen ekran tiryakiliğimi ise dijital oruçla tedaviye çalışıyorum.
Yazarlar kitap boyunca, günümüzde sıhhat ve iyiliği inceliyorlar. Düşünme biçimimizi etkilemede kilit rol oynayan bugünkü toplumsal ömrümüzün nasıl eski hayatta kalma formüllerine kadar dayandığını öğretiyorlar. Bizi hayatta ve sağlıklı tutmak için var olan tarih öncesi içgüdülerimizin artık nasıl bize istemesek de ziyan verdiğini gösteren çok sayıda örnek veriyor, olay sunuyorlar. Son olarak, fizikî sıhhatimiz ve toplumsal dünyamız ortasındaki yeni kurulan ilişkinin kararlarımızı ve davranışlarımızı yönlendirmede bilinçaltımızı nasıl etkilediğini anlatıyorlar.
1. Hastane Dünyadaki En Tehlikeli Yer midir?
İstatistiki olarak ABD’de bir hastaneye giden her kişinin %1’inden biraz fazlası önlenebilir bir kusur nedeniyle ölme riski taşırmış. Bir Amerikan hastanesinde işçi tarafından yapılacak bir yanılgı nedeniyle ölme olasılığınız, Körfez savaşının en ölümcül yılında asker olarak ölme ihtimalinizden daha yüksekmiş. Bu iddiayı seslendiren müellifleri duyunca sanki bizim buralarda durum nasıldır diye merak ettim.
Hastanelerde önlenebilir yanlışlar tüm dünyada görülüyor. Bunlar sıhhat sistemimizin tüm kullanıcılarını alarma geçirmesi gereken datalardır.
Sorun olarak daha fazla, bağlantı, takım çalışması ve liderliği içeren hasta bakımının teknik olmayan nitelikleri en büyük rolü oynuyor. Tüm bunları önlemek için yavaş ve güçlü olsa da sistemde değişim gereklidir; lakin bu imkânsız değil.
2012 yılında ABD’de hekimler ortasında yapılan bir ankette, “Hastaya ziyan vermeyecekse bir yanılgıyı örtbas etmek yahut ortaya çıkarmaktan kaçınmak kabul edilebilir mi?” sorusuna hekimlerin %37’si “evet” ya da “duruma nazaran değişir” karşılığını vermiş. Birebir durum, oburlarının kusurlarına şahit olan tabipler için de geçerli imiş.
“Kaçınmak ve savunmak” temel kuraldır. “Kaçınmaya ve savunmaya” yönelik hayat planı, her birimizin günlük seçimleriyle başlar. Hastaneden ve sıhhat çalışanlarını yaptıklarından sorumlu tutmanın yanı sıra, bizi hastanelik edecek davranışlardan sakınmalıyız.
2. Neden Makûs Şeyleri Arzuluyoruz?
Son bin yıldır, hayat süremiz yavaş ancak istikrarlı bir halde artıyor. Planlanmamış salgınlar ve savaşlar haricinde her kuşak, gezegenimizde geçirdiği yılların tadını bir evvelkinden biraz daha uzun müddet çıkarmıştır. Ancak artık şoke edici bir halde, yeni araştırmalar nüfusun kimi kısımlarında yakın vakitte bu bin yıllık eğilimin aksine dönmeye başladığını gösteriyor. Dünyadaki varlıklı uluslar istikrarlı bir formda daha uzun yaşarlarken gizemli bir formda, yalnızca Amerika Birleşik Devletleri’nde ömür müddetinde istikrarlı bir halde azalma görülüyor. Artık genelde daha sağlıklı ve daha uzun ömürlü olan ve inanılmaz derecede evrimleşmiş şimdiki benliğimiz, daha evvel bin bir zorlukla elde edilen değerli besinleri oluşturan şekerlerin, yağların ve tuzların artık her yerde ve bol ölçüde çarçabuk temin edilebildiği bir dünyaya ahenk sağlamakta yetersiz kalmaktadır, diyor müellif. ABD merkezli araştırmalar, düşük eğitim düzeyindeki beyaz ırkın ortalama hayat mühletinin yalnızca bir kuşakta 4 yıl azaldığını gösteriyormuş. Bu telaş verici eğilim, gelişmiş ülkelerde beklenen hayat müddetinin yakında 100 yıla çıkacağı tarafındaki varsayımlarla çelişiyor.
Uzun hayat müddetinin azalması konusundaki çalışmalarıyla Nobel İktisat Bilimi Ödülü’nü birlikte kazanan Case ve Deaton, ABD’deki berbatlaşan ekonomik koşulların uyuşturucu kullanımındaki artışla birlikte probleme büyük ölçüde katkıda bulunduğunu söylüyor.
Beynimiz bedenimizdeki küçük lakin hayati değer taşıyan detayları düzenlemekte çok düzgün iş çıkarmasına rağmen gıda seçimi kelam konusu olduğunda epeyce başarısız. Gün içinde davranışsal seçimlerimizi yapan beynimiz, artık her yerde çokça bulunan şekerli, yağlı ve tuzlu güçlü besinlerle bu seçimlerimizi gayriihtiyari ödüllendirir. Sinirbilimciler, ödüllendirici davranışlarda bulunduğumuzda salgılanan nörotransmitter, dopaminin rolü uyaran – ödül döngüsünden çok daha karmaşıktır, diyor. Yeni bir dilek, bu dopamindir ve tereyağlı bir kruvasan istediğimizde, bu da dopamindir ve son derece kuvvetli bir güçtür. Bu mevzuda dopaminle ilgili daha evvel yazdığım yazıyı okumanızı öneririm. Mevzuyu daha uygun kavrayacaksınız.
İlk çağlardan beri beynimiz hayatta kalmak için gelişmiştir ve bize bir şeyden kaçmamız, ondan saklanmamız, onu yememiz ya da cinsel güdülerimiz konusunda kolay hatta neredeyse otomatik buyruklar verir. Beynimizin bu epey ilkel kısmını denetim altında tutan, bize muhakeme, yargılama, planlama ve sağlam karar vermemizi sağlayan daha büyük ön beyin, alnımıza yakın olan prefrontal korteksimizdir (PFC). Aslında bizi hayvanlardan ayıran da bu farklılığımızdır. Prefrontal korteks plan yapmamızı, gayeler belirlememizi ve anlık haz alma dürtümüzü denetim etmemizi sağlar; ben buna irade diyorum. Birçoğumuz bunu test edebiliriz; çikolatalı bir çörek ya da bir paket tuzlu cips gördüğümüzde, onu yememek için irademizi kullanmamız gerekir.
3. Savaş, Çizgi Sinemalar, Toplumsal Medya ile Çocuk Yetiştirmek
UNICEF’e nazaran her on çocuktan biri savaş halindeki ülke yahut bölgelerde büyümektedir. Bu da dünyamızda 230 milyon çocuğun çatışmalardan direkt etkilendiği manasına geliyor. Bilim, savaşın neden olduğu gerilimin, bir çocuğun beynini ve bilhassa de beynin mimari gelişimini önemli halde aksi etkilediğini kesin olarak kanıtlamıştır. UNICEF, şu ana kadar yaklaşık 3,7 milyon çocuğun Suriye’deki iç savaşın içinde doğduğunu söylüyor. Savaş ve mevt tehdidi altında yaşayan çocukların toplam sayısı, Suriye’nin gelecek yetişkin jenerasyonunun yaklaşık %80’ini oluşturacağı hesaplanıyor. Araştırmalara nazaran bu çocukların %80’i daha agresif, yaklaşık %75’i de altını ıslatmaya başlamış ya da bu oranı artırmış, bu çocuklarda intihar niyetleri yaygınmış ya da kendilerine ziyan vermeye başlamışlar. Çalışmalar bize savaşın içinde doğan yaklaşık dört milyon çocuğun hatırı sayılır bir kısmının şu anda önemli bir ruh sıhhati bozukluğu geliştirme riski altında olduğunu öne sürüyor.
Bunu bizimle yaşayan ve artık ülkenin genç jenerasyonunu temsil edecek bir büyüklüğe kolaylıkla ulaşacak taze göçmenlerimizin ruhi durumlarını anlamak için kullanabiliriz, değil mi?
Küçük çocukların beyni dijital ekranları, hareketli renkler ve seslerden oluşan çılgın bir bombardıman olarak işler. Bu duyusal akın, beyinlerinin süratli bilgi akışından bunalmasına neden olabilir. Başka toksik gerilim durumlarında olduğu üzere, çocuğun beyni ilkel halimizdeki “savaş ya da kaç” durumundadır ve istismara uğramış çocuklarda görülen gerilim kaynaklı beyin gelişimi meselelerine misal halde çocuğun bedeninde gerilim hormonları artar.
Çözüm kolay değildir; lakin öncelikle gündelik ekran müddetini azaltmak gerekir. Ancak tam aksine ebeveynler için bu ekran bağımlılığı birtakım konut işlerini, telefon görüşmelerini yapabilmeleri ve hatta özel anları için kazanılan müddet demektir.
Şimdi ve yakın gelecekte vereceğimiz uğraşın büyük bir kısmı, teknolojinin süratle değişmesi ve günlük hayatımıza entegre olması ile beyinlerimizin ve vücutlarımızın bu değişime ahenk sağlamak konusunda ne kadar yavaş olduğu ortasındaki giderek büyüyen eşitsizliği uzlaştırmak olacaktır. Hasılı teknolojinin suratına yetişemiyor ve adapte olamıyoruz. Beynimiz bu durumu basitçe birinci çağlarda karşılaştığımız vefat – kalım sıkıntılarına benzeterek fizyonomimiz üzerinde yaptığı değişiklerle bizi ruhen hasta edebiliyor. Çünkü bir artık önemli bir olay olarak algılanan cümbüşler bile, mesela futbol müsabakaları toplumsal olaylara dönüşebiliyor. Bu eğlencelerin kumarla ilişkilendirilmesi ise ateşe akaryakıt dökmek misali oluyor.
California Devlet Üniversitesi’nde profesör Dr. Larry Rosen, 22 ülkede yaklaşık 30.000 kişiyi inceleyerek teknolojinin beynimizi nasıl etkilediğini araştırıyor. Rosen, teknolojinin genç beyinler üzerindeki tesirinin derin olduğunu ve teknoloji çok süratli değiştiği için bir kuşağı tanımlayan yılların kısaldığını söylüyor.
Yoğun internet kullanımının genç beyin üzerindeki tesirini anlamak için çok fazla hayal gücüne gerek yok. Tahammülsüzlük ve daima ödül arayışı, bu yolla edinilen zevk ve bedene dopamin salgılatan bir döngüye sebep olur. Olağan bu, beyni şahane hissettirir ve genç insan daha fazlasını arar. Artık daima ve kesintisiz tehditlerle dolu bir dünyada yaşamak, beyin mimarisinin gelişimini engelleyebilen ve onlara meydan okuduğu düşünülen her şeye karşı çok hassaslıktan kaynaklanan toksik gerilim yaratır.
Bir öbür sorun da “aşırı bilgi yüklemesi” üzere görünüyor. Günümüz gençliği “bilgi çağı” olarak isimlendirilen bu devirde sağlıklı bir biçimde yol almanın yolunu şimdi bulamamış üzere. Yaklaşık üç yaş altı çok küçük çocuklarda ekran başında geçirilen mühletin beyin gelişimlerine ziyan verebileceğini biliyoruz. Pekala ya her gün saatlerce taşınabilir aygıtlarında ve bilgisayarlarında gezinirken tasa ve çok yüklenme hisseden üniversite öğrencileri? Maruz kalma mühletini ölçen ekran “süresinden” farklı olarak, yetişkinler için anksiyete ve depresyon daha çok çevrimiçi olduklarında görüntüledikleri bilgi tipinden de kaynaklanabilir.
4.Mutluluk Hakkındaki Gerçek
Süper zenginler çok yüksek ömür standartlarının keyfinde olabilirler, lakin tekrar endişelenebilir ve neşesiz olabilirler ve harika zenginler bile para konusunda telaş duyabilirler.
Buna karşın ispatlar, mutluluğa giden yol olarak algılanan para arayışının neredeyse tüm uluslarda ve hatta İsviçre’den Svaziland’a kadar tüm kültürlerde yer aldığını ve üniversal olduğunu göstermektedir. Bu durumda, daha varlıklı uluslarda daha yüksek hayat standartlarının vatandaşlar ortasında daha fazla genel memnunluk sağlayamayacağı düşünülebilir.
Çok satan New York Times muharriri Daniel Buettner, 100 ya da 110 yaşındakilerin en ağır yaşadığı yerleri araştırmak üzere dünyayı dolaşmış. Buettner, klâsik yaşlanma istatistiklerine meydan okuyan gözden ırak dört yer bulmuş. Bu yerler Sardinya (İtalya), Okinawa (Japonya), Nicoya (Kosta Rika) ve Icaria’dır (Yunanistan). Mütevazı imkânlarına karşın, bu küçük bölgelerin insanları son derece uzun ömürlüdür.
Buettner ve oburlarının keşfettiği şey, dört bölge ortasında tanımlanabilir dokuz ortak nokta. Bunlar doğal antrenman yapmak, maksada yönelik yaşamak, düşük gerilimli yaşamak, daha küçük porsiyonlar yemek, daha az et yemek, ölçülü olmak kaydıyla alkol almak, bir cins maneviyata sahip olmak, aile ve akrabalarla yakın bağlara sahip olmak ve güçlü ve etkin toplumsal ağlara sahip olmak. Uzun hayatın varsayılan özelliklerinin en kıymetlileri ortasında topluluk seviyesinde oluşan güçlü toplumsal ağlar yer almaktadır. Bölgelerdeki beşerler yalnızca birlikte yaşamak ve açık havada tarımla ilgilenmekle kalmıyor, tıpkı vakitte birbirlerine de göz kulak oluyorlar. Bu durum bilhassa ailenin bir modülü olmaya devam eden, fizikî olarak çiftlik ve mesken işleriyle meşgul olan ve kıymetli bir hedefe ve birbirlerine bağlı beşerler olmanın rahatlığını yaşayan yaşlılar için geçerli.
Toplumsallığın daha uzun yaşamamıza, gerilimi azaltmamıza yardımcı olan bir tarafı de olabilir. Bu, muhtemelen dünyada yalnız olmadığımızı, oburlarının bizim için orada olduğunu ve yaşlandıkça bir maksadımız olduğunu ve el üstünde tutulduğumuzu bilmekten kaynaklanmaktadır.
Hayrettir, artık anlıyorum Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed’in (S.A.V) inananlar kardeştir ve yakınlarınızı ziyaret ömrü uzatır kelamının hikmetini (*).
Günümüzde yapılan çalışmalar, hayatta tatmin yahut inançta hissetmemekten kaynaklanabilecek çeşitten gerilimin, daha kısa telomerler, daha az telomeraz aktivitesi ve hücresel seviyede artan oksidasyon üzere biyolojik sonuçlara sebep olduğunu ve bizi potansiyel olarak hasta ettiğini göstermektedir. Alakaların sıhhatimiz üzerindeki tesiri derindir.
5.Neden Uykuyu Görmezden Geliyoruz?
Beynin uykuya gereksinimi olduğunda, öteki hiçbir şeyin değeri yoktur. Beynin “kendi fişini çekme” yeteneği, direksiyon başında uykuya dalma durumunda karanlık bir ironi olsa da insanın hayatta kalması için gerekli temel bir adaptasyondur. Bu ironiye örnek olarak, birinci kez direksiyon başında uyuyakaldığımda o uykunun ne tatlı ve karşı konulmaz olduğunu hala hatırlarım. Her ne sebeple gözlerimi açtığımda karşımda gördüğüm ağaçtan lakin yola evvelden alışık olduğum için insiyaki bir viraj alarak kurtulmuştum. Hayat farklı ve heyecan verici olabilir ve çok evvelki cetlerimiz için bunun birebir vakitte tehlikeli olduğunu kolaylıkla hayal edebiliriz. Yırtıcıları savuşturmak, beslenmek, eş bulmak ya da yavrularla ilgilenmek için uzun mühlet uyanık kalabilmek evrimsel açıdan muazzam bir avantaj sağlayacaktır. Lakin bu istikametimiz gelişmemiştir. Asla uykuya dalmamak dileğimize karşılık beyin kendi kendini kapatabilme üzere temel bir fizyolojik adaptasyona sahiptir.
Uyku muhtaçlığı anlaşılması güç bir kavram değildir. Ne kadar uzun müddet uyanık kalırsak, o kadar yorgun oluruz. Uyanık kalmaya çalışarak homeostatik uyku güdümüzü görmezden gelmeye uğraştığımızda, beynimiz tekleyen bir motor üzere davranmaya başlayabilir, bu türlü bir durumda çalışmaya devam edersek anlık olarak durabilir. Bu kısa duraklama kısımlarına mikro uyku denir ve uyanık kalmak için uğraş ederken uykuya daldığımız bir iki saniyelik devirlerdir. Ürkütücü bir halde, birçok durumda mikro uyku yaşadığımızın farkında bile olmayabiliriz zira şuurlu benliğimiz neler olduğunu fark edemeyecek kadar bilişsel olarak “bozulmuş” durumdadır.
Doğal uyku nizamımız, uyku bilimcilerin “uyku mimarisi” olarak isimlendirdiği beş etaba ayrılabilir. Uyku evrelerine ait anlayışımız nispeten yenidir zira bir vakitler uykunun zihnin onarılması ve temizlenmesini içeren tek bir evre olduğu düşünülüyordu. Çağdaş tanısal görüntüleme sayesinde, bugün beynimizin ve bedenimizin uyku sırasında nasıl yenilendiği, yaş ve ömür stilinin bu hayati süreci nasıl etkileyebileceği hakkında çok daha fazla şey biliyoruz. Uykuya birinci dalmaya başladığımızda, bedenimiz 3. etabın daha derin uykusuna yanlışsız evreli olarak kayarken, hafif uyku olarak tanımlanan 1. ve 2. basamaklara gireriz. Birinci iki evrede uyandırılırsak, çoğumuz çok az uyku tembelliğiyle aktiviteye geri dönebiliriz. 30 dakika yahut daha kısa müddetli şekerlemeler tipik olarak sırf 1. basamak yahut 2. evreyi içerir. Derin uyku kadememiz olan 3. basamakta beynimiz yavaşlar ve bu kademeye yavaş dalga uykusu ismi verilir. Bu birinci üç basamak, REM dışı (hızlı göz hareketi olmayan) uykumuzun bir kesimidir. 4. kademede çok derin bir uykudayızdır. 5. kademe da derin olmakla birlikte öteki hiçbir kademeye benzemez. Beynimiz büsbütün uyanıkken görmeyi bekleyebileceğimize emsal beyin dalgaları ile garip bir biçimde karakterizedir. Aslında 5. kademe çoklukla paradoksal uyku olarak isimlendirilir zira beynimiz çok derin bir uykuda olmasına karşın son derece faaldir. Bu evrede gözlerimiz her istikamete gerçek süratle hareket eder, bu nedenle Süratli Göz Hareketi (REM) uykusu kısaltması kullanılır.
Normal bir gece uykusunda, bir şarkıyı tekrar çalar üzere bu evreleri tekraren, tipik olarak dört ila altı defa tekrarlarız. Bununla birlikte gece ilerledikçe tüm etaplar tıpkı müddete sahip değildir. Gecenin birinci yarısında, uyku vaktimizin büyük bir kısmını 3. ve 4. evrede geçirirken, gecenin ikinci yarısında REM uykusu daha besbelli hale gelir. Yaşımız birebir vakitte hangi etaplarda daha fazla vakit geçirdiğimizi de belirler. Günün büyük bir kısmında uyuyabilen yenidoğanlar ve bebekler, toplam uyku müddetlerinin yaklaşık yarısını REM’de geçirme eğilimindedir fakat küçük çocuklar yürümeye başladıklarında REM toplam mühletin yaklaşık %25’ine düşer. Yetişkin olduğumuzda, gecemizin yaklaşık yarısını hafif uyku evresi olan 2. evrede geçiririz. Yaşlandıkça 2. ve 3. basamakta daha az vakit geçirdiğimiz için uyku kalitemiz azalır. Yaşlı yetişkinler ayrıyeten, hafızayı ve bilişsel fonksiyonu geliştirmek için fikirlerimizi temizlemek açısından değerli olan REM uykusunda çok daha az vakit geçirirler.
Obeziteyle birlikte yahut damak düşmesi (**) ve küçük lisan sarkması (***) üzere yaklaşık 20 milyon Amerikalıyı etkileyen (Türkiye’de bu türlü bir istatistik yok) uyku sırasında teneffüsün durmasıyla karakterize edilen ve uykuyu bozan bir durum olan tıkayıcı uyku apnesi riski ortaya çıkmaktadır. Uyku apnesi hastaları makûs uyku kalitesi nedeniyle gün içinde uyuşukluk yaşayabilirler, bu randımanlarını azaltır, miskinleşirler, fiziken ve hormonal olarak yağ yakma kapasiteleri azalır. Bu da kilo artışıyla sonuçlanır. Düzinelerce çalışma uyku eksikliği ile obezite ortasında bir irtibat olduğunu göstermiştir. Muhakkak bir yaştan sonra ve obezlerin uyku testi yaptırmalarını ve tavsiyelere uymalarını salık veririm.
Birçoğumuz uyurken dünyanın bitmek bilmeyen haber akışını kaçırdığımızı düşünüyoruz ve uykumuzu birkaç dakika bile azaltmanın haber akışlarında gezinmemize, toplumsal medyayı takip etmemize ya da biraz televizyon yahut sinema izlemek üzere rahatlatıcı bir şey yapmamıza yardımcı olabileceğini düşünüyoruz. Benim için uyku hayatımı israf etmek manasına geliyor. Yanlış olmasını bilmeme karşın kendimi bu kanıdan alamıyorum. Birçok Y Nesli için çevrimiçi çalışma imkanı, klâsik dokuzdan beşe saat mesaisini yine keşfedebilecekleri manasına geliyor. Şu anda Amerikan işgücünün yaklaşık %40’ını temsil eden Y Neslinin pek çok değişik özelliği var. Ortalama bir Y Jenerasyonu artık günde 18 saatini internette geçiriyor. Y Jenerasyonu için “interneti kapatamama” ve fişi çekememe, uyku kelam konusu olduğunda gerçek bir zorluk haline geldi. Amerika Birleşik Devletleri’nde, ankete katılanların yaklaşık %95’i yatmadan evvelki bir saat içinde bir tıp dijital ekran izlediklerini ve 18-29 yaşındakilerin %90’ı telefonlarıyla uyuduğunu söylemiştir. Y Jenerasyonundan sonra doğan jenerasyonun (şu anda ergenlik çağında olan) %97’sinin odasında elektronik bir aygıt bulunmaktadır ve şaşırtan bir formda, her beş şahıstan biri gece boyunca toplumsal medyayı denetim etmek için uyanmaktadır.
6.Riske Nazaran mi Donatıldık?
Doğuştan gelen içgüdülerimiz bize, potansiyel mükafatları ve bu mükafatları elde etmeye çalışmanın maliyetlerini ölçmek konusunda gizemli bir yetenek kazandırmıştır. Bu ekseriyetle mantıklı bir tespittir; fakat birçok vakit, hem direkt öğrenilen hem de diğerlerinin tecrübeleri aracılığıyla tarihten edindiğimiz tecrübeler de dahil olmak üzere, içgüdülerimizi kullanan bir tıp histir.
Kendi karar verme düzeneğimiz, tam olarak farkında bile olmadığımız, derinlerde yatan isteklerimiz tarafından yönlendirilir. Hayatta kalmamıza yardımcı olan bu evrimleşmiş içgüdülerin davranışlarımız ve sıhhatimiz üzerinde tesirleri vardır.
Kendimizi gösterişe kaptırmamız, sergileme halimiz tahminen de son on yılda evvelki tüm zamanlardakinden daha fazla değişti ve bunun büyük bir kısmı internet üzerinden bağlantı kurma biçimimizden kaynaklanıyor.
7.Salgın Hastalıklardan Refaha: Kalıtsal Sıhhatimizi Beslemek
Avrupa’nın en fecî tarihî periyotlarından biri, Avrupa nüfusunun %60’ının, yaklaşık 50 milyon insanın Kara Ölüm’ün acımasız pençesi altında öldüğü 1350’ler Avrupa’sıydı. O devir bilinmeyen bir formda, insan uygarlığının bir kilometre taşı oldu ve kolektif bir yine doğuş ve yenilenme ruhunu teşvik etti. Rönesans’ın şafağı işte bu türlü bir şeydi. Orta Çağ’dan çağdaş periyoda geçişi simgeleyen Rönesans, olumlu değişimin kadim içgüdülerimizi görmezden gelerek ya da engellemeye çalışarak değil, onları besleyerek nasıl ortaya çıkabileceğini göstermektedir. Tüm ihtişamıyla İtalyan Rönesansı, kişisel memnunluk ve tatminin kıymetine daha fazla vurgu yaparak içsel dürtülerimizi körükledi ve ruhlarımızı besledi, tıpkı vakitte mükafata aç beyinlerimiz için doygunluk sağlayan kusursuz bir estetik ortam yarattı. İtalya’daki Rönesans bütünüyle birkaç yüzyıla yayılsa da, insanoğlunun acı ve sefalet çektiği en karanlık devirlerden birinin çabucak akabinde gelmesi, süratli toplumsal değişimin sıhhati engellemek yerine ona nasıl katkıda bulunabileceğini anlamak açısından hakikaten derin bir anlayış gerektiriyor.
Sağlığın toplumsal belirleyicileri olduğu fikri yeni değildir. Dünya Sıhhat Örgütü 2005 yılında bu tıp belirleyicileri araştırmak üzere bir komite oluşturmuştur. Bugün kurulun üç temel misyonu bulunmaktadır: Kırılgan kümelerin günlük hayat şartlarını güzelleştirmek, eşitsizliği azaltmak ve toplumsal belirleyicilerin ve müdahalelerin tesirlerini ölçmek. Düşük sosyoekonomik ömrün sıhhat üzerindeki ziyanlı tesirlerini kabul etmekle birlikte, geniş imkânlara sahip toplumların daha az sağlıklı hale geldiği spektrumun öbür ucu hala keşfedilmemiştir. Mesela nüfusumuzun büyük ve varlıklı kısmının Akdeniz kıyısında yaşamasına karşın, Akdeniz Diyeti yerine çokça tahıl ve ekmek tüketen bir toplum olmamız üzerinde durup vakitle değiştirmemiz gereken toplumsal bir olgudur.
Bu kitap ile dileklerimizin ve isteklerimizin, beyinlerimizin ve vücutlarımızın hayatta kalmak için evrimleşerek, gelişerek yaşadığımızı ve bunun ömrümüzde derin kökleri olduğunu öğrendik. Bununla birlikte, düşünmek, planlamak ve strateji oluşturmak kapasitemiz olduğunu da biliyoruz. Artık bu iki yolun birbiriyle uzlaşmaz olduğu, ya ödül yani dopamin peşinde hazcı ve egoist ya da daha temel içgüdülerimize karşı bağışıklık kazanmış itidalli stratejistler olmamız gerektiği düşünülebilir. Arzulanan ve bize işaret edilen hayat doğal ki ikincisidir; Sıhhat ve afiyetimizi denetim altına almak için içgüdüsel temel isteklerimizi nasıl dizginleyeceğimizi öğrenmemiz gerektiğidir.
