Suriye’de 61 yıllık gaddar Baas diktatörlüğü sona erdiğine nazaran, artık sırada her alanda kapsamlı bir onarım süreci var. Savaşın izlerinin silinmesi ve ülkenin fizikî açıdan ayağa kaldırılması, bu süreçte birinci akla gelen unsur elbette. Türkiye’nin bu noktada elindeki bütün imkânları kullanacağını ve komşusunun ayağa kalkması için tüm uğraşını ortaya koyacağını söylemeye bile gerek yok. Münasebetiyle, onarımın en kolay kısmının fizikî görünümün onarılması olduğu söylenebilir. Lakin bir de “manevî, kültürel ve toplumsal restorasyon” muhtaçlığı var ki, orada daha geniş çaplı planlamalar ve ağır uğraşlar gerekiyor.
8 Mart 1963’te bir askerî darbeyle başlayan Baas Partisi iktidarı, 1970’de Hâfız Esed’in kendi arkadaşlarına karşı düzenlediği iç darbeyle yeni bir evreye geçti. Suriye resmî tarihinin “Tashih Hareketi” olarak isimlendirdiği bu devir, ülkenin en kanlı ve acı dolu yıllarının da başlangıcıydı. Katliam, mahpus, azap vb. prosedürlerin yanında ulemâ sınıfından birtakım isimlerin rejim safına geçmesiyle Suriye toplumunda kök salan Nusayrî azınlık idaresi, sıradan halkın hayatını cehenneme çevirdi. 1982’deki Hama Katliamı’nın toplumsal bilinçaltında meydana getirdiği travma o kadar derindi ki, çoğunluğu oluşturan Sünnî Müslümanlar, Arap Baharı sürecine kadar idareye rastgele bir formda karşı çıkma hamasetini gösteremediler.
Hz. Ali’nin ilahlığı temeline oturan Nusayrî inancı, 1970’li yıllara kadar ana akım Şia tarafından bile “sapkın bir mezhep” olarak görülüyordu. Lübnanlı Şiî başkan Mûsâ Sadr’ın verdiği meşhur fetva ile Nusayrîliği “makbul bir Şiîlik yorumu” formunda tescilleten ve böylelikle “Müslümanlığa” adım atan Hâfız Esed, vefatına kadar bir kısım Sünnî ulemâ ile sıkı bir ittifak kurdu, Suriye’nin Sünnî kodlarına da müdahale etmedi. Hatta -Şia’daki uygulamanın aksine- Hâfız Esed, medya önünde poz vererek kıldığı bütün namazlarda ellerini göbek hizasından bağlamayı tercih etti.
Babasına nazaran epey silik bir liderlik profili çizen Beşşâr Esed devrinde ise, İran, Suriye’nin Şiîleştirilmesi projesini adım adım hayata geçirmeye başladı. Ehl-i Beyt ve ahfadına ilişkin olduğu sav edilen yerler fizikî olarak genişletildi, sayıları da artırıldı. Olağanda tarih kaynaklarında hiçbir biçimde yer almayan çok sayıda ziyaretgâh ve türbe ihdas edildi. Şam’daki Seyyide Zeyneb Külliyesi ve muhiti, adeta İran’a bağlı müstakil bir vilayete dönüştürüldü. Ki iç savaş sırasında Afganistan, Irak ve Lübnan’dan on binlerce Şiî savaşçı Suriye’ye transfer edilirken, “Seyyide Zeyneb’in harimini korumak” mazereti kullanılacaktı.
Savaştan sonra, özellikle Halep’in yerli ahalisi tehcir edildiğinde, yüzyıllardır Sünnî Müslümanlara ilişkin olan cami ve mescitlerde “pilot” uygulamalar başlatıldı; Hüseyniyyelerin açılmasına sürat verildi. Tamirat projelerinde, Şia’yı sembolize eden tasarım ve semboller öne çıkarıldı.
Bilâdüşşâm’ın Şiîleştirilmesi gayesinde, elbette demografik istikrarlarla oynanması kritik kıymet taşıyordu; bu da ihmal edilmedi. Beşşâr Esed’in arkası arkasına imzaladığı kararnamelerle yabancı Şiî nüfus Suriye vatandaşlığına geçirilerek, Sünnîlerin terk etmek zorunda kaldığı mıntıkalara yerleştirildi. Eş vakitli olarak Bağdat başta olmak üzere Irak’ın birçok kentinde uygulamaya konulan bu proje, gelecekte Nusayrî-Şiî çoğunluğa sahip bir Suriye yaratmak içindi. İsrail’in son günlerde Şam’da nüfus, pasaport ve istihbarat binalarını bilhassa vurmasını bu bağlamda düşününüz. Kelam konusu hücumlar, Baas’ın meydana getirdiği tahribatı tespit edebilmeyi bile imkânsızlaştırmak maksadına matuf. Beşşâr Esed’in kardeşi Mâhir’in, vurulacak amaçları İsrail’e şahsen bildirdiği istikametinde epey önemli tezler var.
Suriye’nin çiçeği burnunda yeni idaresinin önündeki en değerli gündem unsurlarından biri, kelamını ettiğim -ve lakin bir kısmına yer verdiğim- bu tahribatı onarmak olacak. Çünkü toplumsal açıdan sağlıklı ve istikrarlı bir Suriye, fakat mezhepçilikle zehirlenmemiş bir içtimai şemsiye açılabildiğinde kurulacak.
***
Şu anda üç günlük kısa bir ziyaret için Mısır’dayım. Nasipse, çarşamba günü Kahire izlenimlerimle bu köşede buluşalım. Akabinde yine Bilâdüşşâm’a döner, yakın tarihin detaylarını konuşmaya devam ederiz.
