Osmanlı Devleti sanatı, mimarisi, edebiyatı ve maarifiyle 14. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar İslâm medeniyetinin en yüksek temsilcisi pozisyonundaydı. Gerek saray etrafında gerekse halk nezdinde İslâm’ın rolü belirleyiciydi. Müslüman coğrafyanın genelinde huşu ve coşkunun iç içe yaşandığı Ramazan ayı Osmanlı’da da büyük bir itinayla karşılanır ve bu mübarek ayın dini ve ilmi kazanımlarını artırmaya yönelik çeşitli uygulamalara ehemmiyet verilirdi. Bu hassasiyetin en dikkat alımlı örneklerinden biri, 18. yüzyılda Osmanlı sarayında ortaya çıkan ve imparatorluğun çöküşüne kadar devam eden “Huzur Dersleri”dir.
“Yüksek ve cazip mansıpları [makamları] kendi ihtiyarlarıyla [iradeleriyle] terk ederek bütün mevcudiyetlerini ilme hasreden memleketin binlerce güzide, fedakâr âlimlerinin çalışma faaliyetlerine saha olan bu derslerde yorulmak bilmeyen mesaisiyle temeyyüz eden [öne çıkan] şahsiyetleri bilmemiz, tanımamız hepimiz için bir kadirbilirlik borcudur.”
Merhum Osmanlı bakiyesi âlimlerden ve Cumhuriyet periyodunun önde gelen hukukçularından Ebulula Mardin (ö. 1957), Huzur Dersleri üzerine kaleme aldığı kapsamlı yapıtında, bu derslere katılan ulema için üstteki tabirleri kullanmıştı.
İlk sefer Sultan III. Mustafa devrinde başlayan Huzur Dersleri geleneği, hilafetin kaldırıldığı 1924 yılına kadar devam etti. Ramazan aylarında padişahın huzurunda kurulan bu özel mecliste yüksek ulemadan bir mukarrir (dersi sunan âlim) ve makul sayıda muhatap (dersi dinleyip tartışan âlimler) yer alırdı. Derslerin temelini, Kadı Beyzavi Tefsiri’nden seçilen bir ayetin mütalaası oluştururdu. Vakitle kurumsallaşan bu gelenek, yaklaşık iki asır boyunca pek çok âlimin yetiştiği bereketli bir ilmî atmosfer sağladı.
Osmanlı Devleti’nin klasik periyodundan itibaren, vakit zaman padişah huzurunda ilmî münazaralar düzenlenmekteydi. Bu münazaraların belli bir sisteme bağlandığını söylemekse zordur. Huzur Dersleri ismi altında gerçekleşen birinci uygulama 1724 yılında Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’nın teşebbüsüyle ortaya çıkmıştır.
Her yıl Ramazan ayında, tertipli ve muhakkak bir yönteme nazaran gerçekleştirilen Huzur Dersleri ise 1759 yılında Sultan III. Mustafa döneminde başlamıştır. Dersi verecek âlimin ve muhatapların seçimi, Şeyhülislam tarafından yapılır ve padişahın onayına sunulurdu. Derslerin yeri Sultan tarafından belirlenir ve dersler öğlen ile ikindi namazları ortasında yaklaşık iki saat devam ederdi. Padişah iştiraki olmaksızın huzur dersi yapılmazdı.
Başlangıçta Topkapı Sarayı’nın içerisindeki çeşitli yapılarda ve Sepetçiler Kasrı üzere yerlerde düzenlenen dersler, 19. yüzyılda padişahların tercihine nazaran Dolmabahçe Sarayı’nın Muayede Salonu ve Zülvecheyn Sofrası, Yıldız Sarayı’nın Çit Kasrı üzere yerlerde gerçekleştirilmiştir. Derslere tekrar Sultan onayıyla “samiler” yani hanım sultanlar, valide sultanlar, şehzadeler, vezirler ve devlet erkanından önemli zatlar da dinleyici olarak katılabiliyorlardı.
Âlimler tefsiri yapılacak ayetler üzerinde titizlikle durmaktaydı. Hem meclise katılan âlimlerin ilmi birikimlerini gösterme eforu hem de Sultan’ın huzurunda mahcup olma telaşları ilmi hassasiyeti artırmaktaydı. Bu sebeple derse katılacak âlimler yıl boyunca kütüphanelerde dakik bir araştırma yürütür, seçilen ayetler derinlemesine incelenir ve nihayetinde hararetli müzakerelerden geçirilerek sonuca ulaşılırdı. Bu da ülkede eşi gibisi olmayan bir ilmî müzakerenin ortaya çıkmasını sağlıyordu. Bu manada Huzur Dersleri vakitle yüksek bir akademi hüviyetini kazanırken Tefsir ilminin de gelişimine sebep olmaktaydı.
Okunacak ayetler 1786 Ramazan’ına (Hicri 1200) kadar Sultan tarafından seçilmiş, bu tarihten sonra Fatiha Suresi’nden başlanmak üzere Mushaf-ı Şerif tertibine nazaran devam etmiştir. 1836 yılına gelindiğinde Al-i İmran Mühleti tamamlanmış yani toplam 50 yılda fakat iki mühlet ve 494 ayetin tefsiri okunabilmiştir. Son Halife Abdülmecid Efendi’nin huzurunda yapılan son huzur dersinde Nahl Suresi’nin 26. ayeti okunmuş ve dersler sona ermiştir.
Huzur Dersleri’nde okuyucuların da muhatapların da ilmi sorunlara dair fikir beyan etme konularında tam bir hürlüğe sahip olmaları isteniyordu. İlmi münazaranın kalitesinin her görüşün baskı yaşamadan söylenebilmesiyle ortaya çıkacağı kabul edilmekteydi. O denli ki, Sultan III. Selim’in derslerden evvel alimlere hitaben hiçbir şeyden çekinmeden ve rastgele bir tesir altında kalmadan kelam almaları gerektiğine dair telkinlerde bulunduğu arşiv kayıtlarında görülüyor.
Huzur dersleri hem kelam serbestisinin hem de ilmi hassasiyetin getirdiği atmosferle kimi vakit hararetli bir hal alabiliyordu. Örneğin 1763 Ramazan ayındaki derslerin birinde mukarrir ile muhatap ortasında bir problemde tartışma alevlenmiş, tartışma hudutlarını aşan muhatap Tatar Ali Efendi isminde bir hoca Abdülmümin Efendi ile yaptığı müzakerede üslubunu bozunca dersten sonra Şeyhülislam Dürrizade Mustafa Efendi tarafından Bozcaada’ya sürgün edilmişti.
Padişah derslerin akabinde mukarrir ve muhataplara daha çok altın olmak üzere nakdi armağanlar dağıtmıştır. 1759’daki birinci dersin sonrasında padişahın derste bulunan tüm alimlere 100’er altın ihsan ettiği kayıtlara geçirilmiştir. Okuyuculara muhataplardan bir ölçü daha fazla ikram verilmekteydi. Bunun yanında içerisinde giysi kuşam materyallerinin bulunduğu bohçalar da armağan edilmekteydi. Derse katılan alimlerin rütbelerinin yükseltilmesi, nişan verilmesi üzere uygulamalar da nakdi olmayan ihsanlar ortasında kabul ediliyordu. Derslerin itibarı başarılı görünen alimlerin ilmiye hiyerarşisinde yükselmesini sağlarken aksi de görülmüş, rütbesi düşürülenler hatta ilmiye sınıfının haricinde bırakılanlar da olmuştur.
Osmanlı’da Ramazan aylarının en kıymetli ilmî geleneklerinden biri olan Huzur Dersleri, yaklaşık iki asır boyunca Osmanlı sarayında büyük bir ihtimamla sürdürüldü. Birinci olarak Sultan III. Mustafa periyodunda kurumsallaşan bu meclis, yüksek seviyede ilmî tartışmaların yürütüldüğü, tefsir ilminin derinlemesine incelendiği bir taban oldu. Osmanlı ulemasının titizlikle hazırlandığı bu dersler, padişahın huzurunda gerçekleşmesi nedeniyle büyük bir itibar taşıyor, iştirakçiler için ilmî hiyerarşide yükselme yahut düşme manasına gelebiliyordu.
Huzur Dersleri, yalnızca bir ilmî gelenek olarak kalmayıp Osmanlı entelektüel hayatının da değerli bir kesimi haline geldi. Derslerin temel kaynağı Kadı Beyzavi Tefsiri idi ve ayetler büyük bir dikkatle seçilip ayrıntılı analizlere tabi tutuluyordu. Birtakım dersler takrir edilirken yazıya geçirilmiş ve kitaplaşarak ilmi mirasın bir kesimi olmuştur. Tartışmalarda tam bir hürlük aslı benimsenirken, ilmî ölçüyü aşanlar cezalandırılabiliyordu. Son Huzur Dersi, Halife Abdülmecid Efendi’nin huzurunda 1923 yılının Ramazan ayında Dolmabahçe Sarayı’nda gerçekleştirilmiş ve Nahl Müddeti’nin 26. ayeti dersi yapılan son ayet olmuştur. 1924’te hilafetin kaldırılmasıyla birlikte sona eren bu gelenek, Osmanlı’nın ilmî mirasının en kıymetli ögelerinden birisidir. Bugün dahi Huzur Dersleri, Osmanlı’nın ilme verdiği ehemmiyetin ve ilmî hiyerarşinin işleyişinin güçlü bir yansıması olarak bedellendirilmektedir.
Not: Bu yazıyı 18 Şubat 2025 günü dünyaya gelen hanemizin rahmeti, kızımız Rana’ya ithaf ediyorum.
