Benim problemim de yapay zeka aslında. Hayatıma baktığımda her şeyim yapay zeka. Birinci lisans eğitiminden beri, küçüklüğümden beri en büyük meraklarımdan birisi. Bu bahiste bütün tezleri yazmam ve çalışmamın sebebi de yapay zeka. Yapay zekayı ben her şeyi değiştirebilecek bir gelişim olarak görüyorum. Nasıl elektrik bütün dünyayı değiştirdi. Nasıl bilgisayar bugün artık hepimizin cebinde cep telefonu oldu. Bütün disiplinler bilgisayarı kullanıyor. İşte mimara da gittiğinizde inşaat mühendisine de gittiğinizde önünde bir bilgisayar var. Tıpkı halde yapay zeka da her yere girecek ve her mesleği, her insanı dönüştürecek. Hayatımızı ve sosyolojiyi dönüştürecek. Bu manada yapay zeka bir problem kıymetli bir sorun ve hatta ana problem ana gündemimiz. Diyelim ki siyaset ile uğraşıyorsunuz, politik bir partisiniz ya da inşaat firmasısınız, bir lojistik firmasısınız, ana bir gündeminiz var. Onun yanında, hizmet aldığınız servis manasında bir yapay zeka üzere düşünmemek lazım. Bu, ana gündemin kendisi. Zira şu an bildiğiniz bütün firmaların, bütün işlerin yerine geçebilecek bir potansiyel taşıyor. Şimdiye kadar olan IT kesimi işte bilirsiniz şirketlerde filan bodrum katlarında işte ‘Biz bir iş yapıyoruz, Dokumayla uğraşıyoruz. Ancak bizim maillerde hakikat gidip gelsin. Web sitemiz gerçek çalışsın’ üzere bir servisti. Bir hizmetti yapılan işin yanında. Artık işin merkezine oturdu. Artık biz genel müdürle şirketin stratejisini belirlerken veri üstünden konuşuyoruz. Artık şirketleri data yönetiyor. Yapay zekalar yönetiyor. Hiç insan çalışmayan şirketlere yanlışsız gidiyoruz. Bu yapı münasebetiyle işin merkezine oturmuş durumda. Ben bundan sonraki süreçte çok daha hızlanarak ehemmiyetinin artacağını düşünüyorum. O yüzden yapay zeka benim için bir problemdir ve yapay zeka tıpkı vakitte insanlık için de bir sıkıntıdır.

Burada teknoloji kavramı çok değerli. Bilgisayar ve cep telefonunu aslında şöyle görmek lazım; her makineye dönüşebilen bir makine. Üstündeki yazılımı değiştiriyorsunuz, biraz evvel söylediğiniz üzere bir televizyon oluyor. İşte GPS oluyor istikamet bulmaya, iletileşmeye yarayan bir araç oluyor. Münasebetiyle aslında her şeye dönüşebilen bir makine var cebimizde. Bu makinaya biz teknoloji diyoruz şu anda. Teknoloji ne demek? Ben takıntılıyım biraz, yani bilgisayar dediğimizde bilgisayar sözünü kullanmak kolay ancak ‘nedir’ diye sorduğunuzda bir tarifini yapmak lazım. İşte elektriği buluyor insan, makineyi buluyor, buhar motorunu buluyor. Artık her şeye dönüşebilen bir makine yapmış. Bu sayı artması ile ilgili. Aletlerin sayısı artınca kompleks makineler çıkıyor. Makinelerin sayısı artınca bilgisayar çıkıyor. Artık bilgisayarların sayısı ve yazılımların sayısı arttığı için bir sonraki atlama büyük atlama; her yazılıma dönüşebilen bir yazılım. Nedir? Yapay zeka. Oraya gidiyoruz. Yani yapay zekanın gelişi buradan belirli. Söylediğiniz öbür husus; teknoloji de söz manası olarak ‘alet demek. Bunu yanlışsız tanımlamamız lazım. Bu türlü teknoloji deyince, en karmaşık yapay zeka da bir alettir günün sonunda, en kolay elimize aldığımız kolay bir tornavida da bir çekiç de alettir. Artık alet olduğu vakit o aleti bir tutan var ve o aletin yaradığı bir iş var. Bir maksadı var, o aletin var olması ile ilgili. Artık bilgisayarların gelişimi, teknolojinin gelişimi ile aslında geldiğimiz noktada bir toplumsal hayatın dönüşmesi, aletin yani aracın maksada dönüşmesi muhakkak bir insan için. Araç-amaç ilgisinde ve araç-insan bağlantısında bizi formatlayan bir aracın ortaya çıkması, bizi dönüştüren bir aracın ortaya çıkması kelam konusu. Elinize çekiç alırsanız her yeri çivi üzere zannedip her yere çekiçle vurmak istersiniz. Beyniniz o denli çalışmaya başlıyor. Lisan bir araç mesela değil mi? Lakin o lisan bizi formatlıyor. Nasıl düşünebileceğimiz, hangi sözlerle düşünebileceğimiz lisanda var. Tıpkı halde elimizdeki bilgisayar neler yapabiliyorsa biz ona nazaran düşünmeye başlıyoruz. Elimizdeki teknoloji ne yapıyorsa ona nazaran. Burada natürel kültür tesiri var. Teknoloji dediğimiz şey bir kültürle birlikte çıkıyor. Kültürden bağımsız bir teknoloji düşünemezsiniz. Üstünde kültür taşıyor. İşte siz mesela bir jet motoru yapıp bir jet savaş uçağı yapıyorsanız gidip de bir cephenin gerisine saldıracak kültürde olmanız gerekiyor yahut işte bir beşerlerle ilgili tecessüs edebilmek bir kültürün sonucu. Bütün bunlar baktığınızda; kültür, insanlığın gelişimi, teknoloji birleşiyor ve bugün kullandığımız eser ortaya çıkıyor. Buna baktığımızda münasebetiyle tek boyutta bakamayız. Yani bunu bu türlü bir matematiksel gelişim, bir formül bir işlev üzere düşünmemek lazım. Bunun içinde insan tesiri var, kültürümüzün tesiri, hayatın tesiri her şey var. Genelde tehlike orada tek boyutlu bakmaktadır. Çok boyutlu bakmalıyız. Dediğiniz üzere insanın bugün ne yapabileceği ile ilgili teknolojinin çok büyük bir müdahalesi kelam konusu.

Sonuçta bir sürü zafiyetimiz var. Yapay zeka bunun üstüne konseyi. Başta natürel pazarlama ile gelen bir akım da var. Beşere bir şeyler satabilmek, ne vakit, nasıl alır insan? Buna biz davranış bilimi veriyoruz. Davranış bilimine baktığınızda ta hayvanlarla yapılan deneylerden geliyor. İnsanın yakın etrafı belirli bir sayıda tutulmak zorunda. Cep telefonunuza bakıyorsunuz, binlerce kişinin telefonu var. En son ne vakit aradınız? Lakin orada yakın tuttuğunuz 3-5 kişi var, işte o 3-5 kişi sizin nasıl düşüneceğinizi, onların aldıkları, sizin ne alacağınızı, neyi sevip neyi sevmeyeceğinizi… Zevk dediğiniz, hoşluk dediğiniz kavram bile bir yerden sonra öğrenilen bir şey. İnsanın hayatına dışarıdan bir müdahale. Onu şu anda teknolojiyle formatlamak mümkün. Bir de teknolojiyi tutan el var, onun nasıl yönettiği de aslında burada kritik.

Uzun bir müddettir yapay zeka çağının içindeyiz diyebiliriz. Ancak bunun tesiri giderek artıyor. Bunu bu türlü bir yükselen bir trend olarak düşünebilirsiniz. Yapay zeka uzun bir mühlet öteki teknolojilerin ardında bir tesire sahipti. Çok öne çıkamadı. Daha değerli teknolojik gelişmeler oldu. Mesela yapay zeka bulunduktan sonradır internetin hayatımıza girmesi. Lakin internet çok daha büyük bir tesir yapıyordu o periyotlarda ve münasebetiyle yapay zeka gölgedeydi biraz. Cep telefonu işte 2000’lerin başında hayatımıza daha fazla tesir etmeye başladı. Büyük data üzere öteki gelişmeler yaşandı. Bugün artık biraz daha vakti geldi ve hepsini gölgede bırakan bir yere yükselmiş oldu yapay zeka. Bu yükselerek artacak ve bundan sonraki teknolojinin de bir kesimi olacak. Nasıl bugün yapay zeka teknolojisinin bir kesimiyse internet, cep telefonu, oradan toplanan toplumsal medya… Bunların hepsi yapay zekanın bir modülüyse bundan sonraki teknolojilerin de bir kesimi olmak zorunda.

Geleceği natürel tam bilme bahtımız yok lakin görünen şu ki; gidişine baktığımızda işin, trendine baktığımızda geldiği tarafa itibariyle. Her yeri değiştiren bir teknolojiden bahsediyoruz. İnsanı da değiştiren ve bütün bildiğimiz her şeyi tekrar formatlayan… Bu birkaç açıdan âlâ. Şöyle uygun; yapay zeka insanı sorgulama talihini bize veriyor. Yani biz mesela yapay zekada bir teknoloji üretirken şunu soruyoruz; İnsan bu hususta nasıl düşünüyor? Bir sorunu nasıl çözüyor? Mesela satranç oynayan yapay zekayı yapıyorsunuz. Orada şunu sormanız lazım; ;nsan satrancı nasıl oynuyor, nasıl düşünüyor? Yahut günlük bir hayatınız var, şirket yönetiyor diyelim ki bir insan. Bunun yerine yapay zekayı koyduğunuz vakit o vakit şunu sormanız lazım; İnsan nasıl yönetiyor bu şirketi? Biz insanı keşfetme talihine sahibiz bugün yapay zekayla. Zira sorguladığımız şey insanın kendisi. Sanat nasıl yapıyor, ideoloji nasıl yapıyor, gelişimi nasıl? Bu sorgular bize aslında insanlık olarak geldiğimiz her şeyin gerçek olmadığını da gösteriyor. Artık mesela en karmaşık bahislerden birisi dış siyaset olabilir. Hukuk olabilir. Bunları yapay zekayı yaptırmak istiyorsanız, şu soruyu soruyoruz; Yapay zeka hukukî bir sorunu nasıl çözebilir? O vakit şu soruyu soruyorsun; Sanki bugüne kadar geldiğimiz hukukî yer gerçek mu? Kanunları gerçek mu yapıyoruz? Ve şöyle şeyler çıkıyor ortaya; çok daha kolay şeyler yapılabilir. Biz insanlık olarak tahminen de onu karmaşıklaştırmışız. Mesela kaç tane faal kanun var Türkiye Cumhuriyeti’nde? Sorduğunda ben sayısını bilmiyorum. Fakat mahkemeye çıktığınızda bunları bilmen lazım. Bu kadar, sayısını bile bilmediğimiz kanundan sorumluyuz lakin başka taraftan bir çelişkiye yanlışsız gidiyor iş. Karmaşık bir yapıya yanlışsız gidiyor. Tahminen yapay zekayı bu sorunu verseniz 5-10 tane kolay kanun unsuru yazıp işi bitirecek. Geri kalan kısmını öbür biçimde yönetebilecek. Sorunu dönüştürme imkanımız var bugün insanlık olarak. Yani hukuktan örnek verdik lakin her alanda geldiğimiz insanlık birikiminin tekrar gözden geçtiği, insanlığın ne olduğunun gözden geçtiği ve bizi dönüştüren bir yapıya girdik yapay zeka ile. Bu manada bildiğimiz klasik iş kavramı dönüşüyor. Çalışma kavramı dönüşüyor. Yani 100 yıl evvelki insanları getirip ‘biz çalışıyoruz’ desek şu anda gülerler. ‘Oturduğu yerden çalışmak mı olur?’ filan derler. Bugünkü insan da tahminen 30 yıl sonraya gittiğinde çalışmakla ilgili karşılaştığı şey dönüşmüş olacak. Eğitim dönüşüyor. Tahminen hiç öğretmen olmayan bir eğitim sistemine giriyoruz. Şimdiye kadarki eğitim sistemi nasıldı, işte birisi geçiyor herkesin anlayacağı bir lisanda anlatmaya çalışıyor ancak kimisi süratli anlıyor, kimisi yavaş anlıyor, kimi görerek kimi işiterek anlıyor. Artık yapay zekaya biz eğitimi devredeceğiz tahminen de. İnsanın anladığı süratte, tekrar gereksinimi duyulan noktaları ona özel anlatarak farklı hallerde, eğitim sistemini hiç öğretmenin olmadığı bir yapıya geçireceğiz.

Önce bir “yapay” sözünün üstünde duralım. Alışılmış “artificial” yani yapay bir şey aslında. “Art” sözünden geliyor “artificial intelligence”, sanat da oradan geliyor. Hukuk da tahminen yapay bir şey değil mi yahut sosyoloji de? Aslında ürettiğimiz her şeyin yapaylığı insanın ürettiği şeyler olarak görecek olursak, doğal şeyleri bir kenara koyalım. Ki o tabiata da biz dönüştürüyoruz. Bugün mesela bir binadayız. Burada da her yer düz çizgilerden oluşuyor. Bizim geometrimiz, insan olarak. Tabiatta düz çizgiden oluşan çok az şey görebilirsiniz. Fakat biz insan olarak her şeyi dönüştürmüşüz. Yapaylık ortaya çıkmış. Münasebetiyle yapay zeka buraya talip. Yapay olan şeyleri öteki bir halde yapmaya talip. Yapay zekanın şöyle bir argümanı yok; ‘Dünyanın bundan sonraki yörüngesini ben belirleyeceğim.’ Burada gerçeklik kavramına bir alternatif değil de doğallık kavramına bir alternatif olarak düşünülebilir. Gerçeklik kavramı başka bir tartışma konusu yapay zekada. Zira teknoloji bizi giderek sanal bir dünyaya, yapay bir dünyaya gerçek hapsediyor o farklı bir mevzu.

Evet her şeyi bir maliyeti var. Bir şeyler kazanıyoruz, tahminen yapay cennete yanlışsız gideceğiz. Çalışmadan her istediğimiz gelecek, sınırsız kaynağa gidiyoruz. İşte bugün baktığınızda tarlaları makinalar grup biçebiliyor. Sürüleri gidebiliyor robotlar. Doğal bir ortamın içinde, bizim gereksinimimiz olan her şeyi üretiyor. Karanlık fabrikalar var, ham husus giriyor, içinde hiç insan çalışmıyor, eser çıkıyor. Tahminen internetten seçeceğiz; ‘şu kazağı istiyorum’ diyeceğiz. Konutumuza kadar gelecek ve bir süreçte insan çalışmayacak, makineler yapacak. Buraya hakikat gidiyoruz esasen. Mesela sabah basıyorsunuz düğmeye sıcak su akıyor. Artık o suyu konuta kadar taşıyan, evvelden olsa o suyu kuyudan çekeceksiniz, ısıtacak odun ateşinde filan. Artık onların hepsini makine yapıyor, biz hissetmiyoruz bile. Hayatımıza çoktan girmiş durumda bu makinaların bize dönüştürmesi. Bunun olağan bedelleri de var.

Birkaç bedeli var. Fizikî bedeli yaşıyoruz artık obezite artıyor. Öbür şeyler artıyor. Alakalar de dönüşüyor, mesela akrabalık ilgileri. Bizim aile kavramamız dönüşüyor. Yani evvelce ailenin içindesiniz. Aile sizin en büyük takviye kümeniz. Bir biçimde onunla birlikteliğiniz var. Artık bakıyorsunuz kişisellik artmış durumda. Gidiyor işte bisiklet binmeyi seven 1500 bireyle bir kümeye üye olabiliyor bir birey ve ailesinden çok onlarla vakit geçirebiliyor. Tahminen ailesini görmüyor gerçek düzgün. Artık bunlar birer dönüşüm. Bizim dünyamızda, bizim üzere yaşayan beşerler için fazilet kavramı ve ahlak kavramı kodlanmış. Ben kendi yaşadığım devir için diyebilirim ki; çalışmak bizim için çok büyük bir ahlaktı. Çalışmamak bir ahlaksızlıktı. Bu türlü yaşadık, bu türlü yetiştik. İşte üretmemek bir şeylerin içinde olmamak… Lakin bunlar vakit içinde dönüşüyor. Yani bir jenerasyon sonra, iki jenerasyon sonra hiç çalışmayan -bir bize nazaran çalışmayan- bir topluluğa gideceğiz ve onlar için etik kavramı, ahlak kavramı farklı bir yer oturuyor.

Bence değişecek. Sert bir örnek tahminen lakin işte insanlık tarihine baktığınızda yamyamlık var. Bu türlü bir periyot var. Beşerler yaşamış. Bunu manaya bahtımız yok bizim. Yani o paradigma değişiyor, paradigma kaymaları yaşıyoruz. Şu anki bizim tahminen gerisinden koştuğumuz bizim motive eden birçok kavram, kavram olarak bile bundan 100 yıl evvel yok. İşte artık ‘stres’ diye bir söz yoktu düşünün. Artık hayatımıza girdi. Depresyon geldi, travmalar geldi. Bir sürü yeni sözler de geliyor lisana. Zira yeni hisler yeni yaşantılar hayatımıza giriyor. O süreçte doğal ki yapay zekanın çok büyük tesirleri var, zira hayatı dönüştürüyor. Makinalar bizi dönüştürüyor ve yeni kavramlarla birlikte yaşamaya başlayacağız. Bu türlü gözüküyor en azından, alışılmış geleceği bilemeyiz.

Çok hoş hususlar. Yalnızlaşma bir sorun mi? bizim açımızdan bakınca, benim yaşadığım yetiştiğim kültür açısından bir sorun. Lakin şunu da objektif olarak söylememiz lazım ki insanın travmaları en çok travma kazandığı vakit bilimsel olarak öğrencilik vakitleri. İlkokuldan başlayan, işte sınıf arkadaşından zorbalık, hocasından bir şey görüyor falan. Artık düşünün hiç bunları yaşamadığı bir periyotta büsbütün yapay zekadan bir şeyler öğrendiğinde bir travmada yok yahut çok daha düşük travmalardan bahsediyoruz. Travma olmayınca, mesela Boğaz’da bir yalıda oturmak istiyor. İnsan niçin istiyor bunu? Tahlil ettiğinizde sınırsız kaynağa gidiyoruz bir yandan. İşte internetten bir uygulama indiriyorsunuz bir kişi de indirirse 1 milyon kişi de indirirse dünyada bir şey değişmiyor. Sınırsız bir kaynak değil ortamda baktığınızda. Fakat gerçek hayatta her şey hudutlu. Hasebiyle bir seçim sorunumuz var. Kim bu kaynakları kullanacak? Baktığınızda insanın isteklerine, dileklerine travmatik şeyler görüyorsunuz. Diğerine karşı üstün olma duygusu. Birileriyle yaşamış olduğu travmatik bir şeyin reaksiyonunu görüyorsunuz. Bu geçebilecek bir şey. Yani vakit içinde birkaç kuşak sonra bu büyük ihtimalle bu travmalar temizlenecek. İnsanların o yaşadığı, hırsızlık yapması, diğer bir beşere ziyan vermesi üzere berbat hislere gerek kalmayacak. Sizin her istediğinizi oluyorsa şayet…

Bize nazaran, bizim algımız nazaran bu dünyadan okuyunca evet. Ancak mesela çalışmak kavramının bir fazilet olmaktan insanlığın istemediği bir şey, hani Almanların da hoş bir kelamı var; ‘çalışmak özgürlüktür’ diyorlar. Artık ‘çalışmamak da özgürlüktür’ kavramı karşısına konulabiliyor. Bu türlü bir şey mümkün artık. Bu paradigma değişiklikleri öbür bir konseptte ele alınmalı. O devri bugünün bakış açısıyla yargılamayız onu söylemeye çalışıyorum. O devirde de bugünün yargılayamaz.

Sanal bir şey tahminen, bir beyin jimnastiği olarak bunu düşünelim lakin bu hususların içinde çok konuşulduğu için; ‘insan bir gün ölümsüzlüğe ulaşırsa yahut çok uzun bir ömre ulaşırsa o insanın fikri duygusu bizim anlayamadığımız bir his. Mesela insan nüfusu azalıyor. Birinci kere iki yıl evvel 5 yaş altındaki insan sayısı dünya yüzeyindeki 65 yaş üstündeki insan sayısından aza indi. Ne demek, yaşlanıyoruz. Bir projeksiyon var 12,5 milyara kadar nüfus çıkacak, sonra düşecek. Dünya daha fazla artmayacak. Niçin? Gelir arttıkça toplumsal kültürel yapılar arttıkça üreme azalıyor. İnsan nüfusu azalıyor. Tahminen 100 yıl öncesi için bu anlatılamaz, hayal edilemez bir şeydi. Bugün bunu anlayabiliyoruz. Yarın bunu yaşayacağız tahminen de. İnsan nüfusu uzuyor, şu anda doğan birisinin 115 yaşına kadar yaşaması bekleniyor. Artık o insanın evliliğe bakışı çok farklı. Yani 25 yaşında evleneyim ve ben bundan sonra 90 yıl birisiyle evli kalayım fikriyle şu anda mesela diyelim ki 100 yıl evvel 25 yaşında evlenip 45 yaşında ölen birisi için hani 20 yıl evli kalayım algıları farklı. O bağlamda o düzlemde o paradigma içinde düşünülmesi gerekiyor. İnsanlık değişiyor, yalnızlaşıyor ve farklı bir dünyaya evet giriyoruz. Bizi burada motor güç olarak iten şeylerden birisi bu yapay zeka ve yeni teknolojiler bunu görmek lazım.

Milattan öncesine kadar indiğinizde de Antik Yunan’da da emsal şikayetler var; ‘Bu eski jenerasyon hiç anlamıyor bizi.’ Aslında insan hayatı bir tekerrürden, tekrar etmekten ibarettir de diyebiliriz bir manada. Alışılmış bir şeyler çok süratli değişmeye başladı. Antik Yunan’dan daha süratli. Üstsel vakitlerde yaşıyoruz. İşte radyo icat edildi 1 milyon şahsa ulaşması 100 yıl aldı. Televizyonda 50 yıl ve Facebook’ta bir yıl sürdü üzere. Bugün bir uygulama yazıp yarın 1 milyon kişi ona ulaştırabilirsiniz. Burada dönüşüme baktığımızda eğitim sistemi geri kalıyor. Siz bir ödev veriyorsunuz çocuğa. Verdiğinizde ödev de internette bir lisan modeline yaptırabileceği bir ödev. Siz bu eğitim modeli hala devam etmekte ısrar ediyorsanız o vakit şunu göğüslemeniz lazım, o çocuk çıkar der ki; ‘Sizin geliştirdiğiniz eğitim sistemi benim 2 dakikada yapay zekaya çözdürebileceğim bir ödev veriyor. Ben bunu niçin yapayım ki? Aslında bunu yapay zeka yapıyor.’

Bunlara ‘singularity’ (tekillik) diyoruz. Üç tane çok kolay teknolojik singularity var. En meşhur konuşulanlar. Bir tanesi insan zekasından daha yüksek bir zekaya yapay zeka çıkabilir mi? Bir oburu insan ölümsüz olabilir mi? Oburu ise, ‘transhünanizm’ dediğimiz yani insan vücudunun büsbütün dönüştürebilir miyiz? Öbür, 200’ün üstünde çok bilinen singularity var. Bilim kurgu sinemaları çok sever bunları. Bunlara tekillik dememizin sebebi bilinmezlik içermesi. Mesela uzayda da karadelikler bilinmiyor, ne olduğunun orada tam çözemedik yahut matematikte işte asimptot noktaları bilinmeyen tanımsız noktalardır. Hasebiyle burada bir bilinmezlik var bizim için. O yüzden orası ile ilgili sorular da bir bilinmezlik içeriyor. Yani bir gün yapay zeka bizden her manada zekaya ulaşırsa ne olur? Bilmiyoruz.

Birkaç pencere açabiliriz lakin baştan hakikat karşılığı verelim. Bu kimsenin tam olarak bilmediği bir soru. O gün yapay zeka insanlığın sonunu getirmeye mi karar verir? İnsanlık farklı bir düzleme girer ve diğer bir yere mi sarfiyat? Bunu bilmiyoruz. ‘Buraya ulaşılacak mı?’ sorusu ben de çok ulaşılacağı istikametinde iz yok. Mesela hayal gücü beşere has bir güç. Şu an yapay zekalar burada çok daha emekleme aşamasındalar. Hatta hiçbir gelişme yok diyebiliriz. Şunları yapabiliyorlar, uzayda bildiğimiz noktaları düşünün. Bu bilinen noktalar ortasında boş kalmış noktaları keşfedebilirler. İşte antibiyotik buluyor, diğer şeyler buluyor. Fakat bu türlü Einstein üzere biri çıkıyor, bilinen fiziğin çok ötesinde bir fizikte bahsedip bir de onu ispat diyebiliyor. Bu beşere has bir şey. O hayal edebilmek. Evvelki sorunuzla bağlantılı olarak, Avrupa’da bundan 400 yıl evvel 4 süreç yapabilenler çok zeki kabul edilebiliyormuş. Bugün sıradan bir şey. ‘Çocuk öğretmenini aşağılıyor, zihnini aşağılıyor’ diyorsunuz. Şu anda 4 süreci de aşağılayabiliriz. O vakit çok zeki kabul edilen beşerler, bizim için şu anda çok zeki değiller. Birebir şey bugün bizim için çok güç olan işte mesela kuantum fiziği değil mi? Herkes konuşuyor bundan 20 yıl sonra tahminen çok temel bir bilgi haline dönüşecek. Kuantum bilgisayarları masamızda önümüzde olacak tahminen de. Çok temel bir şey haline dönüşecek. ‘Her şeyi ulaşabilecek bir yapay zeka olursa ne olur?’ sorusuna gelecek olursak; muhtemelen biz her şeye dönüşen bir yapay zeka da istemeyeceğiz. Bizim zira teknolojiden beklentimiz bizim sorunlarımızı çözsün. İnsan çekiç yapmış. Zira eliyle bir şeyleri vurmak istemiyor, canı yanıyor. Gereksinimi olan noktada teknoloji üretiyor. Eksik olduğu noktada teknoloji üretiyor.

Etmiyor. İstemiyor. Esasen o denli bir emeli da yok. Bu tahminen bilim kurgu olarak, tahminen birtakım laboratuvarlarda şu anda çalışılıyor lakin orada da yine beklentimiz bu yapay zeka gelsin bize bir hizmet etsin bize araç olarak. Köleliği bile bu bağlamda koyabilirsiniz. İnsan niçin köle çalıştırmış tarih boyunca? Zira bir şeylerini birine yaptırmak istiyor lakin o kölenin denetimi kendinde olsun. Sahipliği kendinde olsun istiyor.

Teorik olarak şu anda mümkün değil. Biz bir biçimde yapay zekayı beşerden zeki hale getirmenin yolunu bulamadık. Bulunabileceği ile ilgili bir emaremiz de yok. Bunun hatta olmayacağına dair ispatlar da var. Lakin işte bilim kurgu sinemaları daima şuradan giriyor; ‘ya bilim yanılgı yapıyorsa?’ Bu açık kapıyı düşündüğümüz vakit tahminen bir mümkünlük olabilir. Fakat şu an bilgimiz şunu söylüyor ki; bir gün bu mümkün olmayacak. Bunu net söyleyebiliriz. ‘Olursa ne olur?’ sorusu daima gündemde. Bilim kurgu sinemaları ve bir edebiyat var orada. Fiktif bir şey, üretilmiş bir şey. Ona da hürmetim var. Buna da inanan bir sürü insan var. Bilimsel karşılığı bunun; hayır bu mümkün değil şu anki bilgimiz itibariyle.

Yapay zekayı bir araç olarak görmek lazım. Ben gençliğimde İngilizce öğrenirken elektronik tercümanlar çıkmıştı. Bu türlü kelimeyi yazıyordu çeviri ediyordu. Hocalarımız çok kızıyordu; ‘tembelleştirir bu sizi. Sözlüğü kesinlikle kullanın. Orada öteki söz görürsün, geliştirirsin’ falan. Artık bakıyorum kelamlık en son ne vakit aldım hatırlamıyorum. Bir söz, bilmediğim bir şey çıktığında çabucak internetten çeviri ediyorum. Hatta artık ChatGPT’ye veriyorsunuz çok daha hoş tam çevirisini de yapıyor. Teknolojik gelişim bizim gereksinimlerimizden ve gereksinimlerimizi kapatan araçlar biçiminde hayatımıza giriyor. Bu manada bizim aslında çok uğraşmak istemediğimiz şeyleri çözüyor diyebiliriz. Bir bilimsel çalışma yapacak birisi, binlerce o bahiste literatür var onların hepsini okuması lazım. O okumanın sonunda bir sonuca ulaşacak ve o ulaştığı sonuçtan da bir şey üretecek. Bunu ben yapay zekaya yaptırabiliyorsam, onun da yaptığı günün sonunda bir sürü kaynağı okuyup onlardan bir şeyler özümseyip sayıp bir sonuca ulaşmak. Ne kadar yeterli yapıyordur başka bir şey.

Olmayacak. Bunu şöyle görmeniz lazım. İki boyutu var. Bir gereç boyutu, dünya boyutu ve o dünya boyutunda bir şeyler üretiyoruz. Bunu biz bir alete yaptırabiliriz. Bu esasen tarih boyunca daima yapılmış. Bir sürü alet kullanmışız. Bir de insanın tekamül boyutu var. İnsanın kendisini geliştirmesi için bir mesleği kullanması, o meslekle olan münasebetinden o insanın bir gelişimi kelam konusu. Bunun ben hal değiştireceğini düşünüyorum. Bizi şu anda tekamül ettiren şeyler 100 yıl öncesinden farklı. Yaşadığımız şeyler farklı ve farklı boyutlarda gelişiyoruz. Bu teknolojinin ilerlemesiyle yapay zekanın girmesiyle birlikte bizim gelişim alanlarımız da farklılaşacak. O vakit yaşadığımız, işte bakıyorsunuz edebiyata bakın o vakit edebiyata. Bir demircinin ateşte demiri dövmesi, orada kendini de bir olgunlaştırma süreci var. O olgunlaşma süreci bugün dönüşmüş durumda. Siz onu öteki yerden elde edebiliyorsunuz. Bu da dönüşecek tahminen de.

Evet bu bu türlü bir teori var; ‘ölü internet’ teorisi. Zira yapay zekanın öğrendiği kaynak şu anda internet. Oradaki kitapları okuyor, oradaki içerikleri okuyor ve ona nazaran kendini geliştiriyor. Bir süre sonra tamamını yapay zeka üretirse, internet yapay zeka için artık meyyit bir yer olacak. Zira orada öğrenebileceği bir şey kalmayacak ve üretilen her şey de aslında birbirinin kopyası haline gelmiş olacak. Münasebetiyle ‘gelişim orada yapay zeka için duracak’ üzere bir tez var. Bahsettiğiniz husus da evet gereç dünyadaki aletin dünyayı dönüştürmesi, işte bu oturduğumuz koltuğu yapması, giydiğimiz elbiseyi yapması… İnsanların uğraşmak istemediği bir sorun olduğunu düşünüyorum. En azından gelişimimiz orada lakin başka mevzu kıymetli. İnsanın ne hissettiği, hislerinin ne olduğu kıymetli. Bu niçin var? Biz niçin bir şey yaparken duygusal duruma girmek istiyoruz yahut her yaptığımızda bir duygusal bağlantı kuruyoruz. İşte bir taş görüyorsunuz, artık o taşı alıyorsunuz cebimizdeki cep telefonu ve bilgisayarlar bunlar taştan topraktan yapılmış. Adam almış taşı yontmuş ve önümüze bilgisayar diye koyuyor. Bütün gün o monitöre bakıyoruz. Bir açıdan bu boyutu var taşın. Lakin bir açıdan da taşa adam şiir yazıyor, müzik yazıyor. Duygusal bir şey var ve o duygusal şey ne işe yarıyor, niçin var o duygusal şey? Bizi geliştiriyor bizi farklı bir boyuta taşıyor. Artık o manada bakacak olursanız evet malzeme dünyada gelişim var. Gereksinimlerin giderilmesi üzere. Bir manada da insanın bizim tekamül boyutumuz var. Yani insanın gelişimi. Orada bahsettiğimiz şey manalı. Ben şunu düşünüyorum bu da biçim değiştirecek. Evvelce bir ormanda oturup ağacı izleyen, taşı izleyen, ona şiir yazan insan bugün öteki şeyler izliyor ve onlarla bir duygusal alakaya giriyor. Duygusal ilginin formu de değişiyor.

Dediğinizi çok yeterli anlıyorum. Burada ‘duygu’ sözünü isterseniz kullanmayalım. Zira hisler manipüle edilebiliyor. Bugün ChatGPT’ye verin, Mehmet Akif Ersoy’un ağzından bir teknoloji şiiri bir yapay zeka şiiri yazabiliyor. Hislerin çıktıları diyelim buna. Hissin kendisi değil fakat hissin ürettiği şiir, müzik bunlar yapay zeka tarafından öğrenilip üretilebiliyor.

Burada ‘insan’ diyelim. İnsanı tanımlamakta yarar var. Aslında o bahsettiğiniz şey, beşerden beşere bir bağlantı. Ferdi Tayfur’dan bize dokunan, bizden ona dokunan bir bağlantı var. Öbür bir boyut. Burada his üstünden taşınabilir, Spotify üstünden, Youtube üstünden taşınabilir bunlar. Bunlar birer araç. Aslında beşerden beşere bir sınır var ve o çizgi bizim güzelimize giden, bizi cezbeden, bizi insan yapan ve hiçbir vakit yapay zekanın da anlayamayacağı bir şey diyebiliriz.

Evet konuşabiliriz lakin şunu söyleyebiliriz ki yapay zeka herkesi işsiz bırakacak. Bizim anladığımız iş manasında. Bugün iş olarak tanımladığınız, işte iş ilanlarında aradığınızda bulduğunuz, özgeçmişlere yazdığınız ‘ben şunu yaparım’ dediğiniz her şeyin alternatifi yapay zeka olacak.

Çok gerçek. Fakat insanı yerinden edebilecek mi? İnsan olmayı başarabilecek mi? Bence hayır. Orada insanın bu teknolojinin üstünde hala daha ürettiği hala daha uğraşması gereken sorunlar olacağını düşünüyorum. Yakın vadede, uzak vadede diye bu ikisini ikiye ayıralım. Uzak vade çok uzun ve onu benim kestirim etmem sıkıntı. Yakın vadede önemli manada güç dönüşümleri var. Bir biçimde şu anda kapitalizmin içindeyiz. Şirketler var, devletler var. Bunların elinde güç var. Bu gücün dönüşeceğini görüyoruz. İşte kripto paralar bile güç dönüşümüdür. Sahiplik kavramı değişiyor. Bir kaleme ben sahip olabiliyorum. O kalem miras kalabilir, o kalemi ben satabilirim lakin indiriyorsunuz bir tane uygulama. Satsın satamazsınız. Sahiplik kavramı değişiyor işte. En kolayından ‘Instagram hesabınızın sahibi siz misiniz, siz değil misiniz?’ diye sorayım.

Sınırsız kaynağa gidiyoruz. İnternetten bir şey indiriyorsunuz ve tabiattan çok bir şey azalmıyor lakin öbür tarafta sonlu bir kaynaktan gelen iktisada sahibiz. Paranın manası değişiyor. Bir yerde her şey sınırsızsa para diye bir şeyin manası kalmıyor. Bir şeylere sahip olmak, bir şeyleri satmak, almak üzere bu kavramların değişeceği bir yere yanlışsız gidiyoruz. Bu yakın devirde benim gördüğüm kadarıyla, teknoloji ve yapay zeka aslında insanlığın önemli bir imtihandan geçeceği bir kapı araladı şu anda. Burada biz ‘güç nedir’i çok sorgulayacağız. Devlet idarelerinin ben değişeceğini yakın periyotta düşünüyorum. Şu an çok daha otokratik yapılara gidiyor biliyorsunuz dünya idareleri ve bunun daha da artması çok kelam konusu. Zira orada bir gücün el değiştirmesi kolay olmayacak.

Çok daha sert şeyler. Burada olağan şirketler de dönüşüyor. Yalnızca devletler değil şirketler de var. Orada da ‘tekno-feodalite’ diye bir kavram var. Teknolojinin sahibi kim olacak? Tamam hoş, kullanıyoruz. Bir sürü teknolojiyi. Bunun faturasını ödeyen birileri var. Onu geliştiren, onun elektriğini ödeyen. Burada bir sahiplik, güç dönüşümü kelam konusu. Bu kısa vadede işin birazcık zahmetli olduğunu söyleyebilirim. Zira bizim o teknolojik özgürlüğe, insanın, bireyin özgürlüğüne ve istediği her şeyi yapmaya giden yolda biraz düşüncelerimiz var.

Özgürlük çok güç bir söz. Bir sefer özgürlükle ilgili şunu söyleyeyim; bir niyet formu. Niyetimizde olan bir şey ve özgürlük niyeti durumu tahminen de hiçbir vakit ulaşılamayacak bir şey. Zira ne yaparsanız yapın rastgele bir varlığı özgürlüğünüzün önünde bir mani görebilirsiniz. Hasebiyle burada biz yalnızca bir etap daha açıyoruz, bir kapı daha açıyoruz insanlık tarihine baktığınızda. Evvelce, diyelim ki bir ailede doğduğunuz. Bir köyü düşünün orada doğduğunuz ve yapabileceğiniz şeyler çok kısıtlı. Artık artık köyde bile internet var değil mi? Oradan birisi size bugün e-posta atabiliyor. Bizi izleyebiliyorlar. Dünyanın öteki ucundan birisi size e-posta atabiliyor. Tersten baktığınızda globalleşme bir manada özgürlüğünün önünde bir mani mi değil mi? Bunu da sorabilirsiniz. O yüzden özgürlük sözü riskli bir sözdür. Her manada önüne pürüzler çıkartabilirsiniz ve her kavram özgürlüğün önünde bir pürüz haline de dönüşebilir o özgürlüğü destekleyen bir şeye de dönüşebilir. Ben yalnızca şunu düşünüyorum; bizim anladığımız manadaki özgürlük çok hal değiştirecek ve farklı bir forma yanlışsız vakit içinde akacak.

Belki de beni tanımıştır. ‘Yapay zeka etiği’ çalıştığım hususlardan biri. Kısaca tarifini yapalım, birinci kademede baktığınızda sorumluluk sahibi yapay zekaya gitmemiz gerekiyor. Birinci ulaşacağımız amaç; biz yapay zeka ne vakit sorumlu tutabiliriz bir şeylerden? Bunun da 5 tane temel tarifi var. Bir tanesi; açıklanabilir yapay zeka. Mesela arabayı yapay zeka kullanıyor, sağa döndürdüğü vakit neden sağa döndürdüğünü, düz gitmediğini bana açıklayabilmeli. İkincisi; yapay zekanın büsbütün bağımsız olması. Ona müdahaleyi insan yapmamalı, kendi başına kendini uyarlayabilir olması. Üçüncüsü; şeffaf olması. Dördüncüsü; ortama kendini uyarlayabilir olması. Beşincisi ise interaktif olması. Benimle irtibat kurması. Bu 5 kuralı sağlayan yapay zekalara biz bugün günümüzde “sorumluluk sahibi yapay zeka” diyoruz ve artık o yapay zeka bir sorumluluğu yükleyebileceğimizi düşünüyoruz. Yasal bir düzenleme şimdi netleşmiş durumda değil. Yalnızca ‘insanla ilgili kararları artık yapay zeka verdikten sonra beşere açıklaması gerekir’ ile ilgili kanun düzenlemeleri başladı. Size bir reklam gösterildiyse mesela o reklamı niçin gösterdikleri. Size biri ırkçılık mı yapıyor, o reklamı size gösteriyor? Bunu sorgulama hakkınız var artık. Zira bu türlü bir özgür devir yaşandı yapay zekaya bütün dataları yüklüyordunuz, tahminen de doğduğunuz yerle ilgili size bir ayrımcılık yapıyordu. Bunu bilmiyorduk. Artık sorgulanabiliyor ve bunlar bir kabahat. Yapay zeka bu periyoda girdi. Sorumluluk sahibi yapay zekanın üstünde bir de hesap verebilir yapay zeka var. Onun üstünde de yapay zeka etiği dediğimiz, en geniş manada yapay zekanın etik hususları ele alması gerekiyor. Burada etik konusunda önemli dönüşümler yaşıyoruz. Etik okullarına bakın, farklı okullar var ancak en temel 3 tane okuldan bahsedebiliriz. ‘Etik nedir? Hukuk nereden geliyor?’ dediğinizde. Bir tanesi işte yararcı etik. Ben kendi faydamı düşünürsem de günün sonunda bir yerde sizinle anlaşabiliriz. Sorumluluk etiği var bir de faziletler etiği var. Artık faziletler etiği enteresan. Bugüne kadarki bütün kurgu bunun üstünden gitmiş. Dine de baktığınızda orada fazilet kavramı var ve faziletli bir insan tarifi yapılmış.

Evet oturtuyor. Siyasete baktığınızda; ‘Birini seçelim faziletli birini. Bütün kararları o versin bizim ismimize.’ Yeniden bakın o da bir araç. O beşere da beşere da yazık bu ortada. Yani onda bir alet olarak kullanıyor, her şeyi yüklüyorsun üstüne fakat faziletli biri olsun. Yahut eğitime bile bakın, öğretmen çocukların rol modeli. Örnek aldığı, faziletli bir model. Bir hocanın ahlaksızlığı bizim için çok daha yıkıcı bir şeydir sıradan birine nazaran. Yapay zeka bunların hepsini alternatif. Yani öğretmenin yerine yapay zekayı geçirdiğiniz vakit, oradaki etik okulunuz değişiyor. Etik tanımanız değişiyor ve yapay zekanın getirmiş olduğu o etik dönüşümü her alanda yaşanacak. Demokraside de… Artık bana her şeyi sorabilir; Şuraya yol yapılsın mı? Buraya yol yaparsak atıyorum vergilerde yüzde bir artış olacak bunu kabul ediyor musun? Herkes görüşünü artık iştirakçi bir biçimde söyleyebilir. Hatta bunları yapay zeka, artıları-eksileri ile sonraki çıkabilecek komplikasyonlar ile bize açabilir. Artık bu teknoloji varken, bunu şu anda kullanmıyoruz fakat yavaş yavaş geliyor. Geldikçe de hem bizim toplumsal hayatımız, beşeri hayatımız çok önemli dönüşümler geçirecek. Dayandığı etik kavramları değiştiği için. Artık elimizde bunları yapabilecek bir alet var. Yani yapay zeka rolü var. Bir alet olarak ne kadar etik sonuçları oluşacak. Bir de yapay zekanın kendi etik kavramı var. Bizim etik dünyamızı formatlaması var. Bir tarafta işte sorduğunuz soru; arabayı yapay zeka çarptığında hatalı kimdir? Yapay zekanın kendisi mi onun programcısı mı orada kabinde oturan kişi mi? Bu bir sorun. Öbür tarafta yapay zekanın ürettiği hukuk hangi etik okuluna dayanacak? Yapay zeka bir gün bir mahkemeyi yönetirse hangi etiğe nazaran yönetecek? Beşerler hakkında karar verebilecek mi? Öteki tarafta da bu soruyu soruyoruz. Zira çok büyük bir ihtimalle kısa müddette hukukî düzenlemeleri yapay zeka devrediyor olacağız. Şu anda kolay manada bunlar yapılabilir durumda. Tahminen de arabuluculuk üzere daha öncesinde bir ön kademeye yapay zekaya biz koyacağız. İki kişiyi inceleyecek, yapay zeka bir karar verecek. Orada anlaşılamıyorsa davaya bir insan bakacak. Ancak iki kişi anlaşılıyorsa zati o vakit hiç sorun olmayacak. İşte UYAP var mesela. Türkiye bu bahiste öncü ülkelerden biri, altyapısı çok güçlü. Bütün dava belgelerinin arşivi. Biz artık programlarken ‘kaynak kod’ deriz bir yazılımı. Aslında o da kottur. Yani hukuk, kanun, bütün dava belgeleri da toplumun kodudur. Bizim orada yazılmış bir kültürümüz var, birikmiş yılların kültürü. Onu tahminen yapay zekaya inceleteceğiz bize çok daha hoş pratik tahliller üretecek ve oradan tahminen de sorunları, çatışmaları çözecek sistemler geliştireceğiz. İşte burada yapay zeka bunları yaparken, hukuk kavramının içine girerken nasıl bir etik yol izleyeceği, hangi etik okuluna nazaran kalacağı farklı bir bahis. Araç olarak kullanıldığında ne yapacağı farklı bir sorun. Bunlar da genel olarak yapay zekanın etik kavramı altında tartışılıyor.

Çok hakikat.