Suriye’de sivil halkın siyasal ıslahat talebiyle düzenlediği barışçıl ve silahsız şovlara rejimin gerçek mermilerle ve kentleri tanklarla kuşatarak yanıt vermeye başladığı 2011’in Ağustos ayında, Suriye Evkâf Bakanlığı “Nûru’ş-Şâm” (Şam’ın Nuru) isimli bir uydu kanalını yayına başlattı. Baas rejimine muhalefeti “dinî naslar” yoluyla durdurmak için kurulan kanalın birinci canlı konuklarından biri, uzun yıllardır bilhassa Esed ailesiyle şahsî bağları de derinleşmiş bulunan meşhur âlim Prof. Dr. Muhammed Saîd Ramazan el-Bûtî idi. Bûtî, her zamanki bilinen yaklaşımıyla rejime muhalefeti “fitne” olarak tanımlıyor, idarecilere itaat etmek gerektiğini vurguluyordu.
Sonraki aylarda Suriye ordu birliklerinin sivil halka müdahalesi artık katliam boyutlarına ulaştığında, rejim, ulemâ sınıfında çatlaklar oluşmasın ve böylelikle kitleleri denetim kolaylaşsın diye bir adım daha attı: 11 Nisan 2012 günü, “Bilâdüşşâm Âlimler Birliği”nin kuruluşu ilân edildi. Birliğin başkanlığına -tahmin edilebileceği üzere- Prof. Dr. Muhammed Saîd Ramazan el-Bûtî getirilmişti. Suriye’nin yanı sıra Lübnan, Ürdün ve Filistin’den üyeleri de bünyesine dâhil eden birlik, Katar’ın başşehri Doha’da Prof. Dr. Yûsuf el-Karadâvî’nin başkanlığını yaptığı “Dünya Müslüman Âlimler Birliği”nin izdüşümü ve alternatifi olarak tasarlanmıştı. Bûtî böylelikle kendisinden hiç hoşlanmadığı Karadâvî’ye açıktan rakip olmuştu.
Aynı süreçte, Beşşâr Esed’in en güvendiği adamlardan biri olan Evkâf Bakanı Muhammed Abdussettâr Seyyid de Şam’daki dinî kurumları “ameliyat” masasına yatırmıştı. 1985-2002 ortasında Baas rejimi için en kritik bölgelerden Tartûs’ta müftülük yapan ve sadakatini ispatlayan Bakan Seyyid, 2002-2007’deki bakan yardımcılığının akabinde koltuğuna oturmuştu. Misyona geldikten sonra yaptığı birinci açıklamalardan birinde “dinî hiyerarşideki anarşiye son vereceğini” belirten Seyyid, kendisinden kısa mühlet evvel Suriye Müftüsü olarak atanan Pir Ahmed Bedreddîn el-Hassûn’la kıyasıya bir rekabet içindeydi.
Halk ayaklanmasını fırsat bilen Bakan Seyyid, “Bilâdüşşâm İslâmî İlimler Üniversitesi”nin kurulduğunu duyurdu. Şam’ın üç büyük ve köklü dinî kurumu birebir çatı altında birleştirildi: Meşhur Farfûr ailesinin idaresindeki Fethu’l-İslâmî Enstitüsü, sabık Suriye Müftüsü Pir Ahmed Keftârû’nun kurduğu Ebu’n-Nûr Külliyesi ve Şiî Seyyide Rukiyye Külliyesi. Kararla birlikte, Fethu’l-İslâmî 1956’daki kuruluşundan beri birinci sefer Suriye devleti tarafından resmen muhatap alınarak, mezun ve mensuplarına devlet memuru olma yolu açıldı. Pir Keftârû devrinde Baas rejiminin gözbebeği pozisyonundaki Ebu’n-Nûr, kararla birlikte tenzil-i rütbeye uğradı. Seyyide Rukiyye Külliyesi ise resmiyete terfi ederek, Şiîliğin Şam’da ve Suriye’nin genelinde yaygınlaştırılması için devlet himayesine kavuştu.
Suriye’de İran ve Hizbullah milisleri eliyle en kanlı katliamlar gerçekleştirilirken, Evkâf Bakanı Muhammed Abdussettâr Seyyid riyasetinde bir ulemâ heyeti, 1 Mart 2018 günü İran’ın başşehri Tahran’da Dinî Önder Âyetullah Ali Hamaney’le bir ortaya geldi. Rejimin kanatları altındaki bayan cemaati Kubeysiyyât’tan beş temsilcinin de hazır bulunduğu görüşmede dikkat çeken simalar şunlardı: Fethu’l-İslâmî Mütevelli Heyeti Başkanı Şeyh Husâmuddîn Farfûr, Ebu’n-Nûr Külliyesi Mütevelli Heyeti Başkanı Muhammed Şerif Savvâf, Muhammed Tevfîk el Bûtî (babası Saîd Ramazan el-Bûtî, 2013’te Şam’da öldürülmüştü), Şam Müftüsü Adnan Efyûnî (2020’de öldürülecekti)… Şamlı Sünnî ulemâ heyetinin topluca Hamaney’in ayağına gitmesi, İran’ın Suriye’ye tasallutunun ve tahakkümünün de özeti mahiyetindeydi.
Evkâf Bakanı Seyyid ile Suriye Müftüsü Hassûn ortasındaki tansiyon, 2021’de Seyyid’in zaferiyle sonuçlandı. Beşşâr Esed’in imzasıyla yayınlanan bir kararname, müftülük makamının büsbütün ilga edildiğini, onun yerine Bakan Seyyid başkanlığında kurulacak ilmî bir heyetin Suriye’deki dinî hayata nezaret edeceğini belirtiyordu. Kelam konusu heyet üyelerinin üçte biri direkt İran idaresinin atayacağı Şiî yahut İran yanlısı isimlerden oluşacaktı.
Baas rejimi Suriye’yi yalnızca siyasî, toplumsal yahut ekonomik istikametten değil, dinî hayat tarafıyla de harabeye çevirdi. Rejim yanlısı eski ulemâ ve kurumların yeni periyotla ilgili nasıl durumlar aldığını, gelecek yazıda konuşalım. Çünkü Suriye’deki değişimle birlikte en büyük sürprizi onlar yaşadı.
