Önceki yazımı şöyle bitirmiştim:
“Açlıktan bir üstü, ‘aç değil lakin geçim külfeti çekiyor’ olmaktır. Geçim meşakkati, insanın içinde bulunduğu ekonomik, toplumsal ve kültürel koşullara nazaran sahip olması gereken taban eşya ve paraya sahip olamaması demektir.
İşte bunu da temin etmek, âdil bir toplumun görevidir. Nasıl temin edecek? Çalıştıran mı verecek? Devlet mi verecek? Sivil toplum mu verecek?
Kısa karşılığım:
Külfeti, vazifeyi üçü paylaşacaklar. Paylaştırmayı da devlet, kanunlarla yapacak. Çalıştıran ve devletin yapacağını kanunla belirlemek mümkündür ve makuldür. Sivil toplumun yapacağına gelince: Bunu bir öteki yazıda biraz daha genişçe ele almam gerekiyor.”
Sivil toplumun toplumsal adaleti sağlamak için yapacağı öteki şeyler de var, fakat en kıymetlisi zekât kurumudur. Bu bahiste, Afyon Kocatepe Üniversitesi’nden Doğan Öztürk, kapsamlı ve özgün bir tez yazmıştır. Tezinin sonuç kısmını biraz kısaltarak sunacağım (Bu tez, tez vakitte basılmalıdır). Bu tezde teklif edilen sivil toplum, kurumsal zekât sistemi, yükümlünün elden zekât vermesinin sakıncalarından biri olan “alanın rahatsız olması” durumunu da ortadan kaldıracaktır; zira kurum, gereksinim sahiplerine maaş verir üzere ulaştıracaktır:
İslâmî finans, risk, kâr ve ziyan paylaşımı unsurları üzerine inşa edilmiş, finansman ödemelerinde faiz barındırmayan bir yapıya sahiptir. Bu yapı İslâmî Toplumsal Finans ve İslâmî Ticari Finans kurumundan oluşmaktadır. İslâmî Ticari Finansman, İslâmî prensiplere alışılmamış olmayan ve ticari faaliyetleri finanse etmek için kullanılan bir finans formudur. Esasen İslâmî pahalarla uyumlu işletmeler ve projelere yapılan yatırımlar aracılığıyla ekonomik kalkınma ve büyümeyi öne çıkarmayı amaçlayan bir finansman biçimidir. İslâmî ticari finansman kontratlarına Murâbaha, İcara, Müşâraka ve Mudârebe örnek olarak verilebilir.
Günümüzde zekât, birtakım ülkelerde kişinin kendi inisiyatifine bırakılmışken, kimi ülkelerde mecburî, kimi ülkelerde ise gönüllülük aslına dayalı olarak toplanmaktadır. Bu ülkelerin büyük çoğunluğunda, devletin direkt ya da yönettiği STK’lar aracılığıyla dolaylı olarak zekât faaliyetlerini yönettiği görülmektedir. Devletin zekât sisteminde etkin olarak yer aldığı ülkelerde itimat sorunu öne çıkmaktadır. Çünkü devlet siyasal bir tertiple yönetildiği için; devleti yöneten siyasi iktidarın karşısında muhalif bir kitlenin varlığı kelam bahsidir. Muhalif kümeler başta olmak üzere toplumun muhakkak bir kısmı zekâtın hakkıyla toplanıp dağıtılmadığına inanmaktadır. Sonuç prestijiyle sebebi ne olursa olsun birçok kesim, devlet eliyle zekât toplayan kurumlara ya hiç güvenmemekte ya da çok az güvenmektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, zekâtın devlet eliyle yönetilmesinin toplumun tamamını kapsayamadığı aşikârdır.
Türkiye’de Diyanet İşleri Başkanlığı ve Kızılay üzere öne çıkan kurumların zekât toplaması formunda teklifler bulunmaktadır. Ama devlet eliyle zekât toplayan ülkelerde olduğu üzere THK, Kızılay ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın zekât toplama yahut tertibini yapma isteğinin siyasi tartışmalardan dolayı başarılı olması sıkıntı gözükmektedir. Zira bu kurumlar, kendi iradelerinin dışında vakit zaman siyasi tartışmaların tam ortasında yer alabilmektedir. Bütün bu deneyimler dikkate alındığında, devlet yahut devletin yönlendirdiği bir STK üzerinden zekât toplama faaliyetinin başarılı olacağını söylemek epeyce güçtür. STK’lar aracılığıyla lakin devletin denetlediği bir sistemin gayeye daha güzel hizmet edebileceği aşikârdır.
Ülkemizde faaliyetlerini gösteren ve İslâmî Toplumsal Finans’a çok büyük katkısı olan altısı dini küme olmak üzere on sekiz STK’nın zekât faaliyetlerine ait idare kabiliyeti ve prosedürlerine ulaşmak gayesiyle yapılan yüz yüze görüşme, internet sayfaları ve faaliyet raporları incelendiğinde… STK’ların zekât dağıtım siyaseti farklılıklar göstermektedir. Birçok STK, zekât müracaatında bulunan gereksinim sahibini ön değerlendirmeye tabi tutup, bu kademeyi geçenler hakkında saha araştırması yapmakta ve müstahik olması uygun görülenlere zekât verilerek süreç tamamlanmaktadır. Ama dini cemaat yahut kümelerde durum biraz daha farklılık göstermektedir…
Zekât özelinde kamuya açıklanan her hangi bir raporlama olmayıp, yalnızca kimi STK’lar yıllık olağan toplantılarda üst seviye yöneticilerine mevzu hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir.
STK’ların tamamı resmi kuruluşlar tarafından mali olarak denetlenmektedir. Ancak bu kontrolün dışında fıkhi ve idari bir kontrol yok denecek kadar azdır. Bilhassa dini küme yahut birtakım STK’ların üst yöneticileri ilahiyat ya da medrese eğitimi almış şahıslar olduğu için onların talimatlarına nazaran hareket edilmektedir. Bu yüzden zekât faaliyetlerine yönelik, ayrıyeten bir fıkhi kontrole gerek görülmemektedir. Bu durumda olmayan birtakım STK’lar ise zekât dağıtım konusunda misyonlu olacak işçiye misyona başlamadan evvel fıkhi eğitim vermektedir. STK’ların tamamı göz önüne alındığında mali kontrolün dışında bağımsız bir ünite tarafından fıkhi ve idari kontrolün yapıldığını söylemek pek mümkün değildir.
Öneri: Devletten bağımsız Zekât Kurumları tarafından zekâtın toplanıp dağıtılması ve özerk bir kurum (Zekât Nezaret Merkezi) tarafından Kurumsal Zekât Sisteminin düzenlenip denetlenmesi ile bu sorunun çözüleceği düşünülmektedir…
Türkiye’de zekâtın kurumsallaşabilmesi hedefiyle incelenen ülkeler ve Türkiye’nin kendi iç dinamikleri göz önüne alındığında devletin direkt sistemde yer almadığı ve devlete bağlı olmayan Zekât Kurumları tarafından zekâtın toplanıp dağıtıldığı, fakat her faaliyeti mali, idari ve fıkhi olarak Zekât Nezaret Merkezi tarafından denetlenen ve bütün detayları raporlanan şeffaf, denetlenebilir ve hesap verebilir bir sistemin ihdas edilmesinin daha uygun olacağı düşünülmektedir.
