Son iki yüzyıldır toplumsal değişim, baş döndürecek kadar süratli. Hayatımızı kolaylaştırmak için geliştirip kullandığımız araçlar, tıpkı vakitte hayatımızın yeni sistemini de oluşturuyor. Değişimin beraberinde getirdiği dönüşümler neredeyse on yıllık aralıklara indi. Son yirmi yılda doğup büyüyen çocuklar seksenler ve doksanları adeta eski dünyanın bir kesimi olarak tahayyül edebiliyor. Değişim ve dönüşüm yalnızca hayatın maddi ögeleriyle hudutlu değil. Bütün bunların gerisinde ve önünde kozmosun sırlarını keşfetmeyi amaçlayan ve insanın var oluşun gizemini çözme umudunu yönetmeye çalışan bir bilim var. Bilimsel gelişmelerin meçhul aklı, keşif ve inşa eforlarının tanımsız bir emele yanlışsız yönelişini, tıpkı vakitte insan zihninin gelişme süreci olarak vazediyor. Yani maddi araştırmalara metafizik bir gaye kazandırıyor. Dahası, olup biten her şey özgürlüğü ve tüketimi temel fazilet olarak kabul eden bir siyasi ve iktisadi sistemde gerçekleşiyor. Münasebetiyle değişim ve dönüşüm, tarihte eşine az rastlanır bir halde hayatın bütün alanlarını ilgilendiriyor. Bu sebeple bütün toplumlar inanç ve ahlâk krizlerine şahitlik ediyor.
Kabul etmek gerekir ki hangi açıdan bakarsanız bakın böylesi bir süreci yönetmek çok zordur. Yalnızca değişim ve dönüşüme bir formda maruz kalanlar için değil, fiilen bu süreci yönetenler veya yönettiğini düşünenler için de bu türlü. Bizim için de bu zorluğun temerküz ettiği kimi noktalar var. Bunların başında hayatı manalı ve yaşanmaya kıymet kılan kabuller ile yaşadığımız hayat ortasındaki tansiyonun geldiği söylenebilir. Amacım bu tansiyonu analiz etmek değil, yalnızca çok kısa bir açıklamasının verip birkaç kritik sonucuna dikkat çekmek istiyorum.
Gerilimin en kısa açıklaması şu: Hayatımızın neredeyse bütün alanlarında asli prensipler ile bağımız zayıfladı. Asli prensipler, ilgili olduğu alanın kurucu kabulleridir ve fakat kurucu olarak faal olduklarında prensip fonksiyonu görebilirler. Asli prensipler, genelden özelden hakikat sıralanan ve ilgili olduğu alana nazaran şekillenen külli kabullerdir. Mesela metafizik, kelam ve nazarî tasavvufun varlık kanısı alanda en külli asli unsurlar, şunlardır: (i) Eşyanın hakikati sabittir. (ii) İnsan kısmen ve büsbütün eşyanın hakikatini bilebilir. Bilindiği üzere Ömer Nesefî’nin Akâid-i Nesefî’si de bu cümlelerle başlar (Hakâiku’l-eşyâ sâbitetün ve’l-ilmu bihâ mütehakkıkun). Tekrar bu üç disiplinin ilm-i ilahi yahut teoloji kısmındaki asli prensipler, (i) Allah’ın, (ii) peygamberliğin ve (iii) ahiretin varlığına dair kabulümüzdür. Metafiziğin türlü alanlarındaki bu kabuller, kimya, biyoloji, fizik üzere insan iradesinden bağımsız yahut siyaset, iktisat, hukuk, tarih üzere insan iradesiyle meydana gelen varlık alanlarına intikal ettiğinde o alanın kendi hususiyetlerine nazaran özelleşir. Bu unsurlar hayatın bütün alanlarında öylesine tesirlidir ki fikir ve davranışlarımıza mana kazandırmakla kalmaz, birebir vakitte bunların muhakkak bir gayeler dizisi doğrultusunda yönetilmesini de sağlar.
Tam da bu nedenle rastgele bir devirde asli unsurların fonksiyonsuzlaşması veya tesir alanlarının daraltılması, iki büyük krize yol açar. Birincisi, inanç ve bilgi ortasındaki bağın zayıflamasıdır. İkincisi ise gücünü asli unsurlardan alan sözler dağarcığının mana yitimine uğramasıdır. Bu iki kriz ise birinci bakışta kriz olarak görünmeyen daha büyük bir meseleye yol açarak kalıcı hale gelirler: Deneyimin daralması. İlerleyen yazılarda her birini başka farklı analiz edelim.
