Vasıf ve kaidelerini evvelki yazımızda açıkladığımız nafaka alacaklılarını, yöntem, fürû ve yan hısımlar olmak üzere üç kümeye ayırmak mümkündür:
İlgili âyet (mesela el-Bakara: 2/233) ve hadisler, çocuğun nafakasının babaya ilişkin olduğunu açık ve kesin bir biçimde ortaya koyduğu için bu mevzuda görüş farkı yoktur. Baba kazanacak durumda ama yoksul olursa nafakayı, sırada ondan sonra gelen akraba temin eder ve babadan alacaklı olur.
Çocukların küçük veya büyük, oğul veyahut kız olmaları kimi farklı kararları gerektirmektedir.
Yaşıtları çalışıp kazanır hale gelinceye kadar nafakaları babalara aittir. Tahsilde, mecburi askerlikte olmak da -kazanamayacak kadar- küçük olmak üzere nafakaya hak kazandırır.
Oğul ergenlik çağına, çalışıp kazanabilecek hale gelince nafaka hakkı sona erer. Ahmed b. Hanbel, muhtaç olduğu surece oğlun nafakasının babaya ilişkin olduğu görüşündedir.
Kız çocuğu büyük de olsa evleninceye kadar nafakası babaya, evlendikten sonra da kocaya aittir. Kızın, mirasta, oğula nispetle daha az hisse almasında, nafaka hak ve borcunun da tesiri vardır: Böylelikle külfetle nimet paylaştırılmış, istikrar sağlanmıştır. Evlenmemiş kız, kendine uygun bir iş bulur ve kâfi gelir sağlarsa babasının nafaka borcu düşmektedir.
İmam Mâlik dışındaki fukahâya nazaran şahsın çocukları üzere torunları da nafaka hakkına sahiptirler. Torunların oğul veyahut kızdan olmaları, vâris olup olmamaları bu kararı değiştirmez. Sıra dedeye geldiğinde torunların nafakalarını temin eder.
Kâfir bile olsalar ana-babaya güzel davranmayı emreden âyetler (Lukmân: 31/15) ve bu manayı teyit eden hadisler ile birinci asır uygulamaları ana, baba ve bunların yönteminin nafaka alacaklısı oldukları konusunda tereddüt bırakmamaktadır. Bütün fukahâya nazaran, muhtaç oldukları takdirde ana ve babanın nafakası evlada aittir. Çoğunluk dede, nine üzere metodun de birebir kararda olduklarını ileri sürerken İmam Mâlik bu mevzuda muhâlif kalmıştır.
Akrabaya hakkını vermeyi (el-İsrâ: 17/26), onlara düzgünlük ve ihsanda bulunmayı (en-Nisâ: 4/36) emreden âyetler ile yakından uzağa akrabayı gözetmeyi, onlarla ilgilenmeyi (sıla-i rahimi), yardıma ve düzgünlüğe evvel akrabadan başlamayı buyruk ve tavsiye eden hadisler1 akraba nafakasının hukuksal kaynaklarıdır. Bu nasları kıymetlendirme ve uygulamada müçtehitlerin üç kümeye ayrıldıklarını görüyoruz:
Nafaka borçlusu akraba birden fazla olursa -karı-koca, çocuk-baba ortasındaki kimi durumlar müstesna- nafaka borcu, her şahsın mirasındaki hissesi ölçüsündedir.
Usûl, fürû ve zevcenin nafaka hakkı hâkimin kararına bağlı değildir; bunlar, hakları olan nafakayı, borçlunun isteğine ve hazır olmasına bakmaksızın alırlar. Ebû Süfyan’ın karısı Hind’in bir sorusu üzerine Rasûlullah (s.a.) “Sana ve çocuğuna yetecek kadarını al” buyurmuşlardır.2
Diğer akrabanın nafakası, ya borçlunun isteği veyahut da hâkimin kararı ile elde edilir.
Nafakaya muhtaç olup akrabası da bulunmayan şahısların geçimlerini devlet sağlar. Fıkıh kitapları beytü’l-malın (devlet hazinesinin) masraflarını sayarken bu üzere şahısların geçimlerini de zikretmişlerdir. Rasûl-i Ekrem (s.a.), “Kim ölür de mal bırakırsa (bu mal) ailesine aittir, kim de bakılacak çoluk çocuk bırakırsa onlar bana aittir” buyurarak devletin bu görevini lisana getirmiştir.
1.Şevkânî, Neyl, VI, 364 vd.
2.Buhârî, Büyû’, 95; Nesâî, Kudât, 31.
