Suriye’de Baas Partisi’nin askerî darbeyle iktidara geldiği 1963 yılından itibaren, Sünnî ulemânın temelde üç sınıfa ayrıldığı söylenebilir: 1) Farklı sâiklerle ve derecelerde de olsa, rejimi destekleyenler, 2) Rejime arasını koruyanlar, hatta vakit zaman açıktan muhalefet edenler, 3) Sessizliği ve siyasî sıkıntılardan tümüyle uzak durmayı seçenler.
Birinci sınıfta dinî bürokrasinin üst seviye memurlarıyla onlara bağlı gruplar var. Bunlara ilaveten, olağanda müstakil bir çizgide yürürken rejimle birlikte olmayı maslahata uygun bulanlar da mevcut. Bu başlığa dâhil edilebilecek en ünlü isim, hiç elbet Prof. Dr. Saîd Ramazan el-Bûtî. Gerçek bir zahid olarak makam-mevki ve nakdî bağlantılardan uzak duran Bûtî’nin Baas rejimiyle girdiği derin angajman, bugün hâlâ tartışma konusu. Onun “devlet liderine isyan etmenin caiz olmadığı” görüşünden hareketle geliştirdiği rejim yanlısı hali “içtihat” olarak yorumlayanlar çok. Bûtî’nin bu türlü davranmak suretiyle Suriye’de komünizmin yayılmasını engellediği, ülkenin İslâmî kimliğinin korumasında kritik bir rol oynadığı ve Şam ilim havzasının dağılmamasını sağladığı biçimde yorumlar var. Bûtî’nin “içtihadını” yanılgılı görenler ise, Suriye “komünist” olmasa bile dinî kimliğinin zorla değiştirildiğini, İran’ın ülke üzerindeki tasarruf ve tasallutunun hayatî boyutlara ulaştığını, rejimin katliamlarında Suriye’nin gelecek on yıllarını kuracak dinamik, eğitimli ve dindar Sünnî takımların sistemli bir halde yok edildiğini, tüm bu kayıplarla Baas tarafından müsaade edilen “kontrollü dinî atmosfer” kıyaslandığında, Bûtî’nin hareket biçiminin Suriyeli Müslümanlara gerçekte ne kazandırdığının sorgulanabileceğini belirtiyorlar.
Şam’ın esaslı ulemâ ailelerinin kahir ekseriyeti, rejimle ortalarındaki arayı titizlikle korudular, gerektiğinde de muhalefet safına geçtiler. Bu ikinci sınıfta ayrıyeten Pir Abdulkerîm er-Rifâî’nin şöhretli oğulları Usâme ve Sâriye Rifâî ile “Şam’ın kurrâsı” unvanıyla bilinen Pir Kureyyim Râcih ve tatlı sohbet üslubu dünya çapında beğenilen Muhammed Râtib en-Nâbulsî üzere isimler yer aldı. Emevî Camii’nin şöhretli hatiplerinden Mağrib kökenli Pir İbrahim Yakûbî’nin Şâzelî piri olan oğlu Muhammed Ebu’l-Hudâ Yakûbî de, kelamını sakınmayan yürekli bir âlim olarak öne çıktı.
Üçüncü sınıfta daha çok farklı tarikatların müntesipleri, dinî hiyerarşinin alt seviyedeki vazifelileri ve akademik çalışma yürüten ilim adamları bulunuyor. Bunlar ortasında en meşhur isim, “İslâm Fıkhı Ansiklopedisi” isimli ölümsüz yapıtıyla Türkiye’de de yakından tanınan Prof. Dr. Vehbe Zuhaylî. Keza Halep’in kıymetli âlimlerinden Prof. Dr. Nûreddin Itr, siyasetten ve sıcak gündemden büsbütün uzak durarak kendisini eser kaleme almaya ve talebe yetiştirmeye adadı.
2011’den itibaren rejim yanlısı isimler, halk ayaklanmasının bastırılması için Esed hükümeti tarafından alana, televizyon ekranlarına, kürsü ve minberlere sürüldü. (Bûtî, 2013’te etrafında rejim tarafından kuş uçurtulmayan Câmiu’l-İmân’da kuşkulu bir suikasta kurban gitti.) Rejim muhaliflerinin birden fazla ya öldürüldü yahut -aralarında Türkiye’nin de bulunduğu- farklı ülkelere hicret etti. Bunlardan kalan medrese, enstitü ve mescitler, rejim tarafından “makbul” kişi ve çevrelere verildi. Örneğin, Pir Usâme Rifâî’nin görev yaptığı Abdulkerîm er-Rifâî Camii’nin ismi değiştirildi, imamlığına da Beşşâr Esed’e ölçüsüz övgüler yağdırmakla maruf Pir Muhammed Avâd atandı. Câmiu’l-İmân’da Pir Naîm Araksûsî’nin yeri sağlamlaştırıldı. Ülkenin cami ve mescitlerinde artık “aykırı” ses çıkmıyordu, “fitne” sona ermişti.
Derken Baas rejimi düştü ve en büyük sürprizi de Suriye’de kalarak savaş sonrası tertibe ayak uyduran ulemâ yaşadı. Bunlardan kimileri sessizliğini bozarak yeni idareye dayanağını açıkladı. Vaktiyle, sivil halka bomba yağdıran Esed iktidarına uygulanan ambargoyu Hz. Peygamber ve ashabının Mekke’de karşılaştığı boykota benzetmiş olan Dr. Tevfîk el-Bûtî (Saîd Ramazan el-Bûtî’nin oğlu), artık Suriye’nin karanlık bir devri geride bıraktığını vurguluyordu. Naîm Araksûsî üzere kimileri, “fethi” kutlamakla bir arada, yeni gelenlerin devlet ve kamu malına ziyan verdiklerini söylemeyi ihmal etmiyordu. Nihayet kimileri da -herhalde yaşadıkları bocalamanın derinliğinden olsa gerek- bırakın konuşmayı, şimdi yüzünü bile göstermedi. Bir cuma hutbesinde, Beşşâr Esed’in “ilahî ahlâkla ahlâklandığını” söyleyen Pir Husâmuddîn Farfûr bunlardan biri mesela.
Mevcut özgürlük ortamı, Suriye’de sağlıklı bir dinî atmosferi tekrar tesis etmek için bir fırsat. Lakin uzun baskı devirlerinden sonra gelen ani özgürlükler, “dinî anarşi” de doğurabilir. Suriye’yi çok yakından izlemeye devam edeceğiz.
