İslâm medeniyeti vakıf medeniyeti. Vakıf, hakikate vukûfiyetin yapıtı. Medeniyetimizin bütün alanlarına damgasını vuran bir hakikat seyahati aslında. Vakıf sistemi, kapitalizme “alternatif” olabilecek bir iktisadî, kültürel ve toplumsal varoluş alanı.
Bugün sizlere MTO’nun en parlak talebelerinden Mehmet Varıcı hocamızın vakıf sistemi ile ilgili nefis bir yazısını paylaşıyorum. Zihin açıcı okumalar.
***
Düşünün, bir vakitler toplumun kalbi olan vakıflar, artık neden yalnızca birer tabela kurumuna dönüştü? Bir vakitler açları doyuran, hastalara şifa sunan, mazlumlara kol kanat geren bu yapılar, bugün yalnızca bağış kampanyalarının gölgesinde ömür çabası veriyor. Bu dönüşüm, sadece bir sistem sorunu mu, yoksa bizim vicdanlarımız mı nasırlaştı?
Vakıflar, İslâm medeniyetinde sıradan bir hayır kurumu değil, adeta hayatın omurgasıydı. Kardeşliğinin en saf tezahürü olan vakıflar, İslâm’ın kardeşlik, dayanışma ve adalet prensiplerinin sadece teoride değil, pratikte de hayata geçirildiği bir otosistemdi. Tarihte kurulan medreseler, kütüphaneler ve eğitim merkezleri, sırf ilim irfan dağıtmak için değil, tıpkı vakitte İslâm’ın üniversal iletisini yeni coğrafyalara ulaştırmak için varlık gösterdi. Vakıflar, birer yardım kuruluşu olmanın çok ötesinde bir davanın, bir inancın ve bir ahlak sisteminin taşıyıcısıydı.
Medine devrine bir bakalım. Ensar ve Muhacir kardeşliği, aslında vakıf kültürünün en hoş örneklerinden biridir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.), kardeşliği ve yardımlaşmayı vakıf anlayışıyla topluma yerleştirdi. O devirde kurulan Mescid-i Nebevi, yalnızca bir ibadet yeri değildi. Eğitim verilen, yardımlaşmanın ve dayanışmanın hayat bulduğu, toplumsal sıkıntıların çözüldüğü bir merkezdi. Beşerler buraya yalnızca namaz kılmaya değil, tıpkı vakitte öğrenmeye, öğretmeye, yardımlaşmaya ve problemlerini çözmeye gelirdi. Bu anlayış, İslâm medeniyetinin temel taşlarından biri oldu.
Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde vakıf kültürü, çok daha sistemli bir yapıya büründü. Selçuklular, vakıfları yalnızca mescitlerle sonlu tutmadı; eğitimden sıhhate, toplumsal yardımlardan barınmaya kadar geniş bir hizmet ağı oluşturdu. Medreseler, hastaneler, kervansaraylar… Hepsi vakıf kültürünün eseriydi. Örneğin, bir seyyah kervansarayda konakladığında, ona fiyatsız yemek sunulurdu. Yolcular, vakıf sayesinde hem itimat içinde seyahat eder hem de temel muhtaçlıklarını karşılayabilirdi. Bu sistem, yalnızca bireylerin değil, toplumun tamamının refahını gözeten bir anlayışa dayanıyordu.
Osmanlı periyodunda ise vakıflar, toplumsal yapının bel kemiği haline geldi. Mescitlerin etrafında inşa edilen külliyeler, adeta küçük kentler üzereydi. Bu külliyelerde yalnızca ibadet edilmez, birebir vakitte eğitim alınır, hastalara şifa dağıtılır, yardıma muhtaç olanların gereksinimleri karşılanırdı. Toplumun her bölümüne hitap eden bu entegre yapılar, yalnızca maddi değil, manevi manada da bir köprü fonksiyonu görüyordu. Bugün hâlâ Süleymaniye ve Selimiye külliyelerinin büyüklüğüne ve fonksiyonelliğine hayranlıkla bakıyoruz, değil mi? İşte bu yapılar, vakıf kültürünün eşsiz miraslarıdır.
Ancak her hoş şey üzere bu sistem de vakitle değişti. Sanayi ihtilali ve çağdaşlaşma, vakıfların o güçlü yapısını önemli formda zayıflattı. Sanayi ihtilaliyle birlikte ekonomik yapılar ve üretim süreçleri değişti. Artık ferdi ve kurumsal gelirler farklılaştı ve vakıfların bağımsızlıkları ortadan kalktı. Çağdaşlaşma hareketleri, bu dönüşümü daha da hızlandırarak vakıfların toplumsal hizmet etme anlayışını zayıflattı. Daha da berbatı, vakıflar, bu değişimle yüzleşmek yerine ona boyun eğdi. Unsur ve ideallerinden taviz vererek değişime ayak uydurmayı tercih ettiler. Bir vakitler adalet ve dayanışmayı önceleyen bu yapılar, kapitalist sistemin bir kesimi haline gelerek kendi köklerinden koptu. Kâr odaklı fikir, vakıfların ruhunu zayıflattı ve onları, öz davalarından uzaklaştırarak sırf bağış talep eden tertiplere dönüştürdü.
Bu durum, vakıfların öz kaynağı olan bağımsızlıklarını yitirmelerine yol açtı. Bağımsızlığını kaybeden bir vakıf; siyasalların ve bürokratların art bahçelerine dönüşür ve artık ümmetin tamamına hizmet edemez hale gelir. Ne yazık ki, bugün vakıfların birçoğu, topluma hizmet etmek yerine kendi varlıklarını sürdürme kaygısına düşmüş durumda. Gerçek gereksinim sahiplerine ulaşmaktansa muhakkak zümrelerin çıkarlarına hizmet ediyorlar. Halbuki vakıflar, toplumun tamamını kapsayan bir adalet anlayışı üzerine kurulmuştu.
Şimdi şu soruyu kendimize soralım: Vakıflar, eski günlerde olduğu üzere, nasıl yine asli vazifelerine dönebilir? Bunun yolu, bağımsızlıklarını tekrar kazanmaktan geçiyor. Vakıfların asıl gücü, dışarıdan gelen takviyelerle değil, kendi kaynaklarıyla hareket edebilmelerindeydi. Bir vakıf, kendi ayakları üzerinde durduğunda, toplumun inancını kazanır. Manevi sorumluluk şuuruyla hareket eden bir vakıf, yalnızca maddi yardımlar yapmaz; toplumu bir ortada tutan adalet ve kardeşlik hislerini da güçlendirir.
Haydi gelin, daima birlikte bu sorumluluğu üstlenelim. Zira vakıflar, yalnızca geçmişin bir mirası değil, tıpkı vakitte geleceğin bir inşasıdır.
